Jędrzej Śniadecki : życie i dzieło

Abstract

Rozprawa jest próbą zebrania całokształtu dorobku naukowego Jędrzeja Śniadeckiego, wyeksponowania osiągnięć mało lub wcale nie znanych z poddaniem zarazem krytycznej analizie poglądów Śniadeckiego jak i istniejących na ten temat publikacji. Rozbieżność niektórych osądów i ocen, zarówno w opracowaniach współczesnych jak i dawnych spowodowało konieczność oparcia się na materiałach źródłowych - niejednokrotnie rozproszonych po różnych ośrodkach naukowych w kraju i za granicą. Dodatkowe trudności w opracowaniu stwarzała wszechstronność zainteresowań i tematyczna rozległość badań Śniadeckiego - podobnie jak wielu jego genialnych poprzedników; w każdej swej twórczości jest odkrywczy,inspirujący i ciągle pionierski, pomimo upływu tylu lat. W wielu odkryciach XX wieku można by doszukać się pramyśli u Śniadeckiego - co zmuszało do dodatkowej analizy przy wczytywaniu się w teksty druków. Wyeksponowanie tych elementów twórczości Śniadeckiego wydało mi się szczególnie interesujące. Przyporządkowując twórczość naukową Śniadeckiego poszczególnym działom nauki stosunkowo krótko omówiłem rozdział traktujący o poglądach biologicznych - ograniczając się do podania kwintesencji istniejących ocen, gdyż jest w tym zakresie obszerne i wnikliwe piśmiennictwo. W rozdziale drugim moim zamiarem było m.in. uściślenie i wiarygodne zweryfikowanie danych z życia Śniadeckiego, niejednokrotnie błędnie podawanych, jak np. data przybycia na studia do Krakowa i in. W należnym wymiarze starałem się przedstawić poglądy pedagogiczne Śniadeckiego; wydaje się bowiem niesłusznym zawężanie tej tematyki do tomu "O fizycznym wychowaniu dzieci". Pełne rozwinięcie tego problemu znajduje się w innych dziełach, a w szczególności w drobnych, mało znanych artykułach jak np. w liście do redaktora Dziennika Wileńskiego z powodu wydania pracy Staek-Holstein "O Niemcach" i in. Starałem się udokumentować, iż Śniadecki jest prekursorem i twórcą takich zagadnień jak: rehabilitacja dzieci kalekich, wychowanie przez zabawę, stopniowanie trudności, wykład problemowy, poglądowość nauczania, rozwój myślenia abstrakcyjnego - często jeszcze dziś uważanych za wartości powstałe w XX wieku. W chemii doniosłość Śniadeckiego upatruję w innej problematyce niż to powszechnie przyjęto uważać. Śniadecki był bowiem w tym okresie jedynym urzędowym i nauczającym ekskatedra chemikiem w Polsce - stąd z wprowadzeniem istniejącej na zachodzie nowoczesnej chemii nie miał żadnych przeszkód. Prawdziwą zaś zasługą Śniadeckiego jest stworzenie pierwszego w Polsce i Europie przewodnika metodycznego do nauczania chemii - co obok napisanego podręcznika chemii - przyczyniło się do tak olbrzymiego rozkwitu tej gałęzi nauki. Wychowawcą i prawdziwym patriotą był Śniadecki w swej działalności publicystycznej, którą zinterpretowałem w oparciu o prawie cały materiał źródłowy. W ostatnim rozdziale opracowana została problematyka s pogranicza historii filozofii i historii nauki, a jej zasadniczym tematem jest próba pokazania znaczenia stanowiska gnozeologicznego i metodologicznego Jędrzeja Śniadeckiego dla formułowania podstawowych pojęć nauk biologicznych. Te intencje zdecydowały o strukturze i problematyce tego działu. Stanowisko Jędrzeja Śniadeckiego w kwestii metodologicznych podstaw nauki wydaje się szczególnie oryginalne. Starałem się tu przeciwstawić uproszczonym interpretacjom poglądów Jędrzeja Śniadeckiego, jako zwolennika skrajnego empiryzmu i przeciwnika agnostycyzmu typu Kantowskiego. Dokumentuję, iż głównym problemem metodologicznym Jędrzeja Śniadeckiego była kwestia intersubiektywności wiedzy i funkcji pojęć w poznaniu naukowym. W pracy stawiam tezę o solidarności Jędrzeja Śniadeckiego z Kantowską interpretacją pojęć jako kategorii wnoszonych przez umysł ludzki do poznania, jak o swoistych konstrukcji służących wyjaśnieniu danych empirycznych. Usiłuję dalej dowieść, iż Jędrzej Śniadecki może być uważany za prekursora jednego z nurtów neokantyzmu z lat sześćdziesiątych XIX wieku, tłumaczącego aprioryzm Kantowski istnieniem uniwersalnej struktury fizjologicznej człowieka. Zwracam także uwagę na to, że Jędrzej Śniadecki uzasadniając swoją fizjologiczną interpretację Kantyzmu, sformułował pogląd o istnieniu swoistej siły każdego organu zmysłów, wyprzedzając o kilka lat znane prawo J.Mullera o swoistej energii zmysłów. Oddzielnym problemem jest znaczenie teorii poznania sformułowanej przez Jędrzeja Śniadeckiego dla nauk biologicznych. W tym kontekście rozpatruję kwestie witalizmu i witalistycznego pojęcia "siły życiowej". W rozprawie bronię tezy, że Jędrzej Śniadecki był w gruncie rzeczy obcy witalizmowi i traktowaniu życia jako tajemniczej siły witalnej. Dowodzę, iż Jędrzej Śniadecki pojęcie siły organicznej uważał za intelektualną konstrukcję służącą porządkowaniu doświadczenia empirycznego. Zjawisko życia ograniczał do metabolizmu, pobudliwości i reprodukcji. Tym samym stworzył podwaliny współczesnej metodologii nauk biologicznych, wyprzedzając obecnie istniejące teorie organizmalistyczne.