Geomorfologiczne skutki antropopresji rolniczej w wybranych częściach Karpat i ich Przedgórza

Abstract

W procesie rozwoju społecznego zaznacza się coraz większa ingerencja człowieka w systemy przyrodnicze powodująca w zróżnicowanym stopniu przekształcanie środowiska przyrodniczego. Wywiera ona również duży wpływ na rzeźbę, która należy do bardzo wrażliwych komponentów środowiska. Antropogeniczna transformacja rzeźby jest składową wielkiego procesu synantropizacji środowiska przyrodniczego. J. Faliński /1966/ definiuje synantropizację jako proces przekształcania abiotycznych i biotycznych elementów środowiska geograficznego pod wpływem działalności człowieka, objawiający się kolejnym wypieraniem elementów naturalnych przez obce, kosmopolityczne. Studia nad przekształcaniem rzeźby pod wpływem gospodarczej działalności człowieka stanowią istotne zagadnienie w geomorfologii. Waga problemu wiąże się ponadto z ukazywaniem zasięgu i wielkości degradacji środowiska. Człowiek jest zdolny na równi z innymi procesami geomorfologicznymi przekształcać rzeźbę, a procesy rozwijające się w wyniku jego ingerencji działają w taki sam sposób tylko z inną intensywnością /S.Pawłowski 1923/. Elementem składowym współczesnej rzeźby stały się formy antropogeniczne w których rozwój i rozmieszczenie zależy od rodzaju, natężenia i czasu oddziaływania człowieka. Poszczególne obszary w różnym stopniu podlegają antropopresji. Inna jest ona na terenach przemysłowych, a inna na rolniczych. Na terenach przemysłowych przeobrażenia rzeźby są bardziej dostrzegalne, ponieważ antropogeniczne procesy geomorfologiczne są głównym czynnikiem morfogenetycznym. Większość bowiem form takich jak nasypy, zwały, wkopy, powierzchnie zrównane są bezpośrednio utworzone na skutek działalności człowieka /S.Żmuda 1973/, natomiast rozwój tych form jest efektem procesów naturalnych i gospodarczych lub naturalnych zmodyfikowanych przez działalność człowieka. Na terenach rolniczych większość form antropogenicznych powstała w wyniku przeobrażenia form naturalnych lub wskutek naturalnych procesów geomorfologicznych wyzwolonych lub zmienionych przez człowieka. Zagadnienie wpływu człowieka na rzeźbę na terenach rolniczych podejmuje po raz pierwszy w literaturze polskiej S.Pawłowski /1923/. Ze współczesnych autorów na rolę czynnika antropogenicznego w modelowaniu rzeźby obszarów użytkowanych rolniczo zwracają uwagę: A.Reniger /1950/, L.Hempel /1957/, Z.Czeppe /1960/, T.Gerlach /1966, 1976/, E.Gil /1976/, K.Klimek /1979/, A .Szumański /1979/, koncentrując się głównie na ewolucji stoków, dynamice koryt rzecznych oraz transporcie materiału. Brak jednak opracowań obejmujących całość zagadnień wpływu człowieka na przekształcanie rzeźby na terenach rolniczych. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie mechanizmu transformacji rzeźby na tle sposobów użytkowania ziemi. Poznanie tego mechanizmu pozwala na określenie kierunków przeobrażeń, jakim ta rzeźba podlega. W warunkach dużych zmian użytkowania ziemi bezpośrednia i pośrednia ingerencja człowieka determinuje określony kierunek i dynamikę przeobrażeń rzeźby. Z tego względu istotne jest ustalenie przyczyn i określenie tendencji transformacji rzeźby w kontekście sposobu użytkowania. W pracy starano się odtworzyć natężenie procesów geomorfologicznych pod wpływem zmieniającej się gospodarki rolnej oraz przeprowadzić typologię obszarów degradowanych ze względu na różne czynniki. Ustalenie tendencji dalszych przemian rzeźby ma istotne znaczenie praktyczne, daje bowiem możliwość sterowania procesami, a tym samym możność złagodzenia niekorzystnych ich skutków.