Métaphore : jeu de redondances sémantiques dans le texte

Abstract

W niniejszej pracy próbujemy spojrzeć na semantyczne aspekty mechanizmu metaforyzacji. Temat metafory należy do bardziej eksploatowanych zagadnień w językoznawstwie, od czasów Arystotelesa po dzień dzisiejszy. Dlatego bardzo trudno jest ogarnąć w całości wszystkie prace ukazujące się na ten temat. Niemniej jednak, wydaje nam się, że kropka nad "i" nie została jeszcze ostatecznie postawiona. W tym miejscu wypada zaznaczyć nasz dług zaciągnięty wobec wielu teorii lingwistycznych. Wykorzystujemy zwłaszcza wiedzę w zakresie gramatyki generatywno-transformacyjnej, semantyki i retoryki. Praca składa się z 5 części i 3 aneksów. W części I i II zawarliśmy dyskusję z koncepcjami semantycznymi, przygotowując grunt dla sformułowania głównych hipotez. Wprowadzeniem do części III jest synteza różnorodnych poglądów na metaforę, a główny jej temat stanowi nasza wizja tej figury. Ilustrujemy ją w części V na konkretnym materiale tekstu ciągłego, którym jest opowiadanie A. de St-Exupéry: Lettre à un otage. W aneksach zostały zebrane nasze propozycje analiz związków syntagmatycznych i metafor cytowanych w tekście pracy, najczęściej za uznanymi autorytetami. Analizy te zostały zebrane w aneksach celowo, by odciążyć tekst teoretyczny od dużej ilości przykładów, które mogłyby przerwać jego ciągłość w sposób istotny. Podstawę dla rozważań semantycznych stanowi teoria składni semantycznej S. Karolaka. Opieramy się głównie na pojęciach predykatu, argumentu, struktury derywowanej. Przyjmujemy, że predykat jest synonimem sensu, pojęcia. Zaś argument ma jedynie wartość indeksu, służy do identyfikacji przedmiotów jednostkowych. W płaszczyźnie realizacji ujawniają się one w formie wyrażeń językowych. Wyrażenia argumentowe są predestynowane do pełnienia roli referencjalnej, a wyrażenia predykatywne - do pełnienia roli askryptywnej. Zakładamy, że predykaty są różnej natury; przede wszystkim dzielą się na: - pojęcia proste - pojęcia złożone. W obrębie grupy predykatów prostych wprowadzamy dychotomię wewnętrzną; mamy tu: - predykaty ostensywne - (np. Kobieta, Czerwony, Piłka , ...) są one semantycznym i korelatami obiektów poznawalnych empirycznie. Dają się zdefiniować jedynie poprzez wskazanie obiektu, który określają. Są to więc definicje heterogeniczne. Choć może nie tyle definicje, ile raczej sposoby wprowadzania pojęć do kodu. - predykaty aksjomatyczne - (np. Dobry, Piękny, Prawda, ... są także proste, ale mają definicję homogeniczną. Są to predykaty wyższego rzędu, które definiujemy poprzez ich funkcjonowanie w języku. Wśród predykatów złożonych wyróżniamy: - konfiguracje - (np. Rektor, Ojciec, Uczciwy, Spacerować, ...) stanowią one rodzaj składni semantycznej predykatów prostych, i w związku z tym dają się definiować przez rozczłonkowanie. - aglomeraty - (np. Kolor, Forma, Zwierzę, ...) - definiujemy je poprzez wyliczenie elementów, czyli innych pojęć, z których każde ma definicję ostensywną. Są to definicje homogeniczne i nie należy ich mylić z definicjami ekstensjonalnymi, które bywają tym pojęciom przypisywane. Aglomerat, jako sens złożony, różni się też zasadniczo od konfiguracji, której wszystkie składniki są stale obecne, in praesentia. Aglomerat zaś jest sumą alternatywną, która w całości dana jest wyłącznie w kodzie. Wszystkie predykaty są otwarte na argumenty i tworzą w raz z nimi struktury semantyczne - proste lub derywowane, w zależności od typu argumentu. Derywacją nazywamy operacje dokonywane na pozycjach argumentowych w konfiguracjach. Specjalizacja pozycji argumentowej dokonuje się zarówno przy pomocy deskrypcji określonych, jak i nieokreślonych, ale nie w sposób dowolny. Warunkiem wzajemnej relacji struktur predykatywnych jest choćby częściowa ich identyczność. Naturalną konsekwencją tak sformułowanego warunku jest redundancja semantyczna występująca w tejże relacji. Naszym zdaniem jedynie predykaty-aglomeraty stanowią pozycje argumentowe otwarte na specjalizację. Wynika to z samej natury tego typu pojęć, gdyż zakładają one wybór jednego z elementów klasy. Pozostałe znaczenia w strukturze są stałe. Drugim sposobem kombinatoryki pojęć, oprócz derywacji, jest tzw. struktura łańcuchowa, otrzymywana w drodze dodawania predykatów ostensywnych. Np. biała prostokątna ściana. Ta struktura orzeka o czymś, co jest jednocześnie ścianą, kolorem białym, formą prostokątną. Zakres jest w tym przypadku zredukowany (jako iloczyn), ale sens bogatszy. W pracy wykorzystujemy metodę dekompozycji sensu w jego analizie. Ideałem byłoby doprowadzenie jej do poziomu kombinatoryki indefinibiliów, ale to nie jest celem naszych dociekań. Ograniczamy się więc do formy, która pozwala nam zilustrować stawiane tezy nie zacierając czytelności definicji. Kolejna teza brzmi: wszystkie pojęcia - składniki definicji - są inherentne. Staramy się to udowodnić poprzez użycie absolutne pojęć oraz poprzez negację dowolnych składników definicji. Następnie staramy się dowieść, że struktura semantyczna derywowana jest oparta na redundancji semantycznej. Stopień redundancji może być różny. W przypadku specjalizacji pozycji argumentowej przez konfigurację - redundancja może być częściowa lub całkowita. Natomiast sens ostensywny specjalizujący predykat złożony zawsze powiela się w całości. Przy okazji zauważamy, że niektóre struktury syntagmatyczne są realizacją tzw. redundancji złudnej. Np. lizać językiem. Realizują się one na powierzchni jako wyrażenia tautologiczne. Na tej, przedstawionej w wielkim skrócie, bazie - budujemy naszą koncepcję metafory. Metafora, jako zjawisko semantyczne, polega na redukcji redundancji właściwej wzajemnej relacji struktur predykatywnych. Biorąc pod uwagę wyróżnione wcześniej typy relacji zachodzących w strukturze semantycznej, analizujemy kolejno poszczególne możliwości metaforyzacji: (1) Słoń jest dentystą, w przypadku specjalizacji pozycji otwartej - przy pomocy sensu ostensywnego, nie należącego do aglomeratu stanowiącego tę pozycję - redukcja redundancji jest całkowita. (2) Byk pasie się w lesie, Byk pasie się na kongresie, w przypadku traktowania inwariantu semantycznego jako pozycji i wprowadzeniu w ten sposób do struktury - innej konfiguracji - redundancja może być zredukowana częściowo lub całkowicie. (3) Lizać nogą, w przypadku fałszywego traktowania sensu stałego jako pozycji (co w procesie leksykalizacji prowadzi do tautologii) - i wypełnienia jej przez inny sens ostensywny, otrzymujemy struktury sprzeczne. (4) w przypadku struktury łańcuchowej, dodającej sensy ostensywne, otrzymujemy m.in. dwa typy relacji: (a) Człowiek jest wilkiem, sensy ostensywne, należące do różnych aglomeratów, a nie mające wspólnej ekstensji, tworzą związek metaforyczny. (b) Ta czerwona piłka jest zielona, Kwadratowe koło, sensy ostensywne, należące do tego samego aglomeratu tworzą związek sprzeczny, gdyż wzajem nie się wykluczają ex definitione. Osobny status przyznajemy analogii i porównaniu. Traktujemy je jako zjawiska powierzchniowe, identyfikujące wyrażenia predykatywne, które odzwierciedlają relacje łączące denotowane przedmioty. Oddzielny problem stanowi interpretacja metafory. Stopień jej czytelności jest różny. Bardziej czytelne są oczywiście te, w których redukcja redundancji jest tylko częściowa. Przy redukcji całkowitej, trudność interpretacji wzrasta wraz z odległością semantyczną pojęć. Do problemu interpretacji nawiązujemy w ostatniej V części. Metafora jest zjawiskiem tekstowym, dlatego jej interpretacja może mieć miejsce w konkretnym kontekście. Jako przykład takiego kontekstu wybraliśmy opowiadanie A. de St-Exupéry’ego Lettre à un otage. Przed przystąpieniem do właściwej analizy poruszamy jeszcze problematykę związaną z gramatyką tekstu, izotopią, spójnością. Tak zarysowany program teoretyczny umożliwia nam interpretację poszczególnych przykładów tej ciekawej figury. Staramy się udowodnić ciągłość postawionych tez oraz temat pracy, który stanowi zarazem ostateczny wniosek przedstawionego rozumowania: mianowicie - metafora jest grą redundancji semantycznych. Redundancja jest zredukowana w syntagmie, ale odbudowuje się w skali makrostruktury tekstu. Ta pierwsza forma gry jest sygnałem metafory, ta druga - wyznacza możliwości interpretacji.