Spór o etatyzm wewnątrz obozu sanacyjnego w latach 1926-1939

Abstract

Zagadnienie dezintegracji obozu piłsudczykowskiego w ograniczonym zakresie znalazło odbicie w naszej najnowszej historiografii. Ogłoszony przed kilkunastu laty na łamach "Przeglądu Historycznego" artykuł J.Żarnowskiego stanowi pionierskie i zarazem największe w tym względzie osiągnięcie, szczególnie dlatego, że podstawowe jego tezy nie straciły na aktualności. Na uwagę zasługuje również interesująca praca T.Jędruszczaka traktująca, podobnie jak rozprawa J.Żarnowskiego, o obozie sanacyjnym w latach 1935-1939, a więc w okresie jego rozkładu. Autorzy, analizując dogłębnie przyczyny "dekompozycji" bloku sanacyjnego, zwrócili uwagę na jej przesłanki polityczne i społeczne. Pominęli zaś tak ważny problem, jak odmienność zapatrywań poszczególnych ugrupowań wchodzących w skład obozu rządzącego na rolę państwa w gospodarce kapitalistycznej. Owe różnice poglądów na tę kwestię ujawniły się już w okresie tworzenia się Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Doprowadziły one na przełomie 1928/29 roku do jawnego sporu o etatyzm pomiędzy związanymi z sanacją reprezentantami klas posiadających a kierowaną przez S.Starzyńskiego grupą urzędników państwowych tzw. Pierwszą Brygadą Gospodarczą, lansującą hasło wzmożenia oddziaływania państwa na przebieg życia gospodarczego. Rozpoczęty w końcu lat dwudziestych spór o etatyzm przeciągnął się do końca II Rzeczypospolitej. Pomimo że w różnych okresach przybierał zmienne natężenie, w zależności od sytuacji ekonomicznej kraju oraz polityki gospodarczej ówczesnych gabinetów sanacyjnych, świadczył niezbicie o głębokich sprzecznościach w łonie obozu rządzącego. T.Grabowski w swej pracy nie zwrócił uwagi na istnienie owych sprzeczności wśród ugrupowań politycznych wchodzących w skład bloku piłsudczykowskiego. Omawiając dyskusję na temat etatyzmu w latach 1928-1929, potraktował ją tak jakby toczyła się wyłącznie na zewnątrz obozu sanacyjnego, przy zaangażowaniu niektórych jego przedstawicieli. Tymczasem w sporze o etatyzm uczestniczyli liczni reprezentanci zarówno prawego skrzydła sanacji, na czele z konserwatystami, a także rzecznicy państwowo-kapitalistycznego modelu gospodarczego, wśród których pierwszoplanową rolę odgrywali działacze lewicy piłsudczykowskiej. Na kwestię rozwoju etatyzmu i interwencjonalizmu państwowego konserwatyści skupieni wokół sanacji wyrażali poglądy zbliżone do założeń programowych Narodowej Demokracji stojącej na gruncie liberalizmu gospodarczego. Natomiast lewica piłsudczykowska zgłaszała postulaty zbieżne z reformistycznymi koncepcjami Polskiej Partii Socjalistycznej. Zatem linia podziału na zwolenników i przeciwników etatyzmu przebiegała “w poprzek" obozu rządzącego i odpowiadała w ogólnych zarysach ówczesnemu rozwarstwieniu politycznemu społeczeństwa polskiego. Zakres badanej problematyki skłania do dokonania gruntownej kwerendy źródeł archiwalnych i drukowanych. Do pierwszej grupy należy zaliczyć dokumenty zgromadzone w Archiwum Akt Nowych. Wśród nich największą wartość przedstawiają materiały źródłowe zawarte w zespołach akt: Komitetu Ekonomicznego Ministrów, Ministerstwa Skarbu oraz Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Do najważniejszych należą uchwały rządowe dotyczące przedsiębiorstw państwowych oraz rozszerzenia lub ograniczenia działalności etatystycznej. Tę samą wagę posiadają dokumenty obrazujące stosunek państwa do przedsiębiorstw będących w dyspozycji obcych kapitałów. Cennym źródłem do problematyki etatystycznej są wydawnictwa urzędowe, w szczególności sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu i Senatu oraz druki sejmowe. Interesujący materiał źródłowy stanowią sprawozdania resortów gospodarczych za lata 1926-1929, a także protokoły z narad przedstawicieli rządu z reprezentantami prywatnego życia gospodarczego. Problematyka etatystyczna znalazła szerokie odbicie w publicystyce polityczno-gospodarczej okresu międzywojennego. Szczególnie obfity materiał przyniosła kwerenda prasy prorządowej i ugrupowań wchodzących w skład bloku sanacyjnego. Również w broszurach ukazało się szereg programów gospodarczych, pisanych przez działaczy politycznych i ekonomistów, lub formułowanych przez różne sanacyjne ugrupowania polityczne. Kilka słów wyjaśnienia wymaga konstrukcja mojej pracy, składającej się z sześciu rozdziałów. Pierwszy, obok wyjaśnienia definicji etatyzmu, przedstawia w ogólnych zarysach przyczyny rozwoju przedsiębiorstw państwowych oraz zasięg bezpośredniego udziału państwa w życiu gospodarczym. Następne rozdziały prezentują przebieg dyskusji na temat etatyzmu oraz stosunek ugrupowań piłsudczykowskich do zagadnienia ekonomicznej roli państwa w warunkach kapitalistycznych. Oddzielny rozdział, z uwagi na doniosłość problemu, ukazuje stanowisko obozu pomajowego wobec działalności kapitałów zagranicznych w Polsce. Zagadnienie to, jakkolwiek ujęte osobno, łączy się ściśle z problematyką poprzednich rozdziałów. W ostatnim rozdziale szczególną uwagę zwraca stanowisko ostatniego gabinetu II Rzeczypospolitej wobec rozwoju sektora państwowego. Opracowanie niniejsze nie rości sobie pretensji do pełnego ujęcia zagadnienia etatyzmu, gdyż w pracy zasygnalizowano zaledwie lub pominięto szereg ważnych kwestii, takich jak: rozmiary sektora państwowego w Polsce, mechanizmy przejmowania przez państwo kapitałów prywatnych, zarówno rodzimych polskich, jak i zagranicznych, czy wreszcie rentowność przedsiębiorstw państwowych. Wymieniona problematyka powinna być przedmiotem osobnych, dogłębnych studiów badawczych, ujętych w postać całościowej monografii etatyzmu polskiego w okresie międzywojennym.