Myśl państwowa socjalistów polskich w latach 1918-1921

Abstract

Socjaliści polscy aktywnie uczestniczyli w kształtowaniu państwowości polskiej, szczególnie w początkowym okresie jej istnienia. Tworzyli Jeden z silniejszych ruchów politycznych II Rzeczypospolitej, reprezentujący klasę robotniczą i inne grupy ludności pracującej. Prezentowany w pracy okres dziejów socjalizmu polskiego stanowi węzłowy, ściśle wyodrębniony i już zamknięty, okres w historii najnowszej Polski. Wyznaczają go obrady XIV Zjazdu Polskiej Partii Socjalistycznej, zwołanego w przededniu odzyskania niepodległości, to jest we wrześniu 1918 roku i XVIII Kongresu PPS, debatującego w lipcu 1921 roku. Ustalona wówczas myśl socjalistyczna, ujęta w programach partii i organizacji socjalistycznych, obowiązywała do początku lat trzydziestych. Historiografia polska ma Już dziś wiele osiągnięć do odnotowania w zakresie rozwoju badań nad dziejami polskiego ruchu robotniczego w latach 1918-1921, w tym również nad dziejami jego nurtu socjalistycznego. Szereg pozycji książkowych i artykułów pióra M.Żychowskiogo, A.Żarnowskiej, T.Ladyki, F.Tycha, H.Jabłońskiego, A.Garlickiego, J.Holzera, K.Kaweckiej, A.Leinwanda, J.Tomickiego, A.Tymienieckiej, A.Czubińskiego, K. Więcha i innych autorów stanowi poważny wkład w opracowanie działalności Polskiej Partii Socjalistycznej i innych organizacji socjalistycznych. W większości wymienionych prac można znaleźć pewne ustalenia obrazujące ewolucję ówczesnej polskiej myśli socjalistycznej. Ale nadal brak opracowań, w których problematyka ta stanowiłaby centralne albo przynajmniej wyodrębnione zagadnienie. Istniejące prace w większym bowiem stopniu przedstawiają różnorodne przejawy aktywności socjalistów, między innymi w dziedzinie politycznej, ekonomiczno-socjalnej, związkowej, spółdzielczej, kulturalno-oświatowej, na forum międzynarodowego ruchu robotniczego, w mniejszym zaś zakresie ich koncepcje programowe i taktyczne, zazwyczaj marginesowo bądź wycinkowo, podejmują problematykę ich myśli politycznej. Tymczasem myśl polityczna międzynarodowego ruchu robotniczego była lub jest stosunkowo szeroko podejmowana w pracach polskich autorów: M.Waldenberga, H.Sobolewskiego, H.Zand, A.Czubińskiego, J.Tomickiego i innych. Wydaje się zatem, że polska myśl socjalistyczna zasługuje w polskiej historiografii na bardziej szersze i wnikliwe potraktowanie, a przynajmniej — przedstawienie w formie uporządkowanego i systematycznego wykładu. Postulat ten wynika między innymi ze względu na to, że: 1. - myśl polityczna socjalistycznego społeczeństwa polskiego nawiązuje do niektórych elementów jej dorobku ideowego i doświadczenia praktycznego; 2. — mimo, że nawiązanie to ma charakter wybiórczy, selektywny, to jednak należy poznawać i przekazywać o niej wiedzę, ponieważ służy ona wzbogaceniu naszej samowiedzy historycznej i pogłębianiu świadomości politycznej; 3. — koncepcje polityczne socjalistów polskich mają obecnie nie tylko charakter ściśle historyczny, ale posiadają pewną aktualną wartość z punktu widzenia współczesnych problemów ruchu robotniczego w świecie. Ważne miejsce w dorobku teoretycznoideowym socjalistów polskich zajmowała problematyka doktryny państwowo- ustrojowej. Znalazły w niej odbicie aspiracje i dążenia poważnej części klasy robotniczej i innych warstw ludności pracującej, przeżywających tak burzliwy i brzemienny w skutki okres dziejów II Rzeczypospolitej. Obóz socjalistyczny aktywnie współuczestniczył w kształtowaniu ustroju odrodzonego państwa i polityki państwowej. W socjalistycznej myśli państwowej zespoliły się wówczas wcześniej głoszone koncepcje i nowo sformułowane idee. Stanowiła ona pewną kontynuację tradycji niepodległościowej i państwowej okresu zaborów. Twórcy jej, tak jak całe społeczeństwo Polski międzywojennej, wychowali się w szkole niewoli narodowej i poglądy ich kształtowały się pod wpływem warunków społecznych i prądów kulturalnoumysłowych przełomu stuleci. Po 1918 roku wnosili doń także, w oparciu o przeżywane doświadczenia, nowe wartości, nowe elementy w zakresie konstrukcji ustroju społeczno- politycznego Polski. Większość socjalistów opowiedziała się w gruncie rzeczy za modelem państwa typu burżuazyjno- demokratycznego.Mniejszość zaś socjalistów dostrzegała już wówczas możliwość realizacji innych konstrukcji ustrojowych, a przede wszystkim — możliwość urzeczywistnienia idei państwa dyktatury proletariatu. Interesującym jest zatem prześledzenie jak kształtowała i rozwijała się na progu odbudowy Polski doktryna państwowoustrojowa jednego z bardziej wpływowych obozów politycznych — ruchu socjalistycznego, oraz - w jakim kształcie politycznoustrojowym miała funkcjonować polska niepodległość i jaki kierunek miała przybrać polityka odradzającego się państwa polskiego. Myśl państwowa socjalistów wiązała się ściśle z innym zagadnieniem, a mianowicie z koncepcją rewolucji socjalistycznej i organizacji społeczeństwa socjalistycznego. Praca niniejsza, stanowiąca fragment opracowanej publikacji książkowej na temat: "Programy i dyskusje polityczne socjalistów polskich w pierwszych latach niepodległości", nie przedstawia w sposób wyczerpujący wielowarstwowej i wieloaspektowej myśli politycznej polskiego ruchu socjalistycznego. Prezentuje tylko jeden z istotnych jej wątków, to jest - poglądy socjalistów w kwestii narodu i państwa, koncepcje konstrukcji ustroju politycznego Polski oraz stosunek socjalistów do podstawowych problemów politycznych młodej polskiej niepodległości. Socjalistyczna myśl państwowa kształtowała się i rozwijała głównie w kręgu partii i organizacji socjalistycznych. Wyrażała się poprzez ich programy, dyskusje i wypowiedzi ich przywódców i działaczy, wsłuchujących się w nastroje i dążenia oddolne mas robotniczych. W kwestiach polityczno-ustrojowych zabierali wówczas najczęściej głos: Feliks Perl, Ignacy Daszyński, Mieczysław Niedziałkowski, Zygmunt Zaremba, Adam Próchnik, Kazimierz Czapiński, Tadeusz Hołówko, Tadeusz Żarski, Jerzy Czeszejko-Sochacki, Bolesław Drobner, Herman Lieberman, Bronisław Siwik i wielu innych myślicieli i publicystów polskiego ruchu socjalistycznego. Niemniej jednak dwaj socjaliści: F.Perl i M.Niedziałkowski odegrali główną rolę w formułowaniu doktryny państwowoustrojowej socjalizmu polskiego. Świadczy o tym ich rola i stanowisko w PPS. Partia powierzała im redakcję organów teoretycznych i prasowych. Byli autorami jej programów partyjnych i projektów konstytucyjnych. W opozycji do ich myśli politycznej kształtowała się myśl T.Żarskiego, J.Czeszejko-Sochackiego i B.Drobnera - twórców organizacji lewicowosocjalistycznych. W przygotowaniu monografii wykorzystałem źródła różnej proweniencji oraz różnego typu i rodzaju. Wykorzystałem źródła archiwalne dotyczące historii polskiego ruchu socjalistycznego zgromadzone w Centralnym Archiwum KC PZPR i Archiwum Akt Nowych. Osobną grupę źródeł stanowi prasa socjalistyczna, młodzieżowa i demokratyczna oraz drukowane sprawozdania CKW PPS i ZPPS, a także teksty programów, statutów i uchwal. Starannie zostały wykorzystano centralne pisma socjalistyczne, a przede wszystkim "Robotnik", "Przedświt", "Trybuna", "Walka"; ważniejsze pisma lokalne oraz stenogramy i druki Sejmu Ustawodawczego. Dużą wartość posiada również zbiór druków ulotnych polskiego ruchu robotniczego za lata 1910-1921 zgromadzony w Bibliotece Jagiellońskiej. Ostatni rodzaj materiałów tworzą, poza istniejącą literaturą przedmiotu, dzieła, prace teoretyczne, pamiętniki czołowych działaczy polskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego. Poddając analizie ówczesną myśl państwową socjalistów polskich pragnę udzielić odpowiedzi na pytania: Czyim była ona dziełem? Jakie koncepcje prawnoustrojowe reprezentowali jej twórcy? W jakim stopniu była recepcją wzorów obcych, a w jakim wynikiem myśli rodzimej? Jaki był jej wpływ na praktykę polityczną socjalistów polskich?