Przekazy słuchowe w procesie kształcenia literackiego

Abstract

Z obserwacji rzeczywistości szkolnej można wynieść przekonanie, iż media elektroniczne są w stanie pełnić szereg zadań poznawczych i kształcących w edukacji polonistycznej. Współczesna szkoła zaczyna bowiem brać pod uwagę nowe techniczne środowisko życia ludzi w "erze Marconiego", w której przekaźniki audiowizualne stają się czynnikiem przemian społecznych i kulturowych. Instytucjonalny system szkolny, dostrzegając więc korzyści, jakie może osiągnąć przy sfunkcjonalizowaniu tychże środków, ale także i niebezpieczeństwa z nimi związane, powinien przygotować swoich wychowanków do właściwego korzystania z mass-mediów pod kątem posługiwania się nimi jako narzędziami poznania świata, w naszym przypadku - świata literatury, kultury i sztuki. Jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, iż dziewiętnastowieczny model obiegu literatury został zmodyfikowany przez nowe sytuacje, komunikacyjne, wynikające z przemian całej kultury, a głównie z dynamicznego rozwoju wymienionych mediów, istotny okaże się problem dostrzegania ich funkcji w zakresie stwarzania nowego kontekstu semantycznych dzieł literackich. Zmieniła się więc i nadal zmienia, w wyniku pojawiania się wciąż nowych środków przekazu, przestrzeń obiegu literatury, zmieniają się także, jak można sądzić, strategie jej odbioru. Badacze szczególnie interesującej nas w niniejszej pracy kultury audialnej wygłaszają opinię, iż spośród elektronicznych mediów najbliższe literaturze, najmniej ją zniekształcające jest radio. Jednakże i radio modyfikuje prezentowane w przekazach słuchowych teksty literackie, wyznaczając specyficzne role nadawcom audycji i uczniowskiemu odbiorcy. Za konieczne uznaliśmy zatem zbadanie efektywności dydaktycznej monosensorycznych przekazów słuchowych w kształceniu polonistycznym w szkole podstawowej. Jest to bowiem ważne do wykonania zadanie z punktu widzenie obecnego modelu kształcenia literackiego i kulturalnego, obejmującego szeroki wachlarz zagadnień sztuki radiowej. Nadmieniona problematyka domaga się uwzględnienia funkcjonalności medium radiowego w sytuacjach szkolnej komunikacji literackiej. Ta perspektywa rozważań, pomijana przeważnie w dotychczasowych pracach z dziedziny sztuki radiowej, sprzyja zarazem wyartykułowaniu "współczynnika teoretycznego" wraz z uzasadnieniem jego celowości i adekwatności wobec podjętego problemu, który ma być rozwiązany w badaniu naukowym. Ów współczynnik zaś zdeterminował ogląd badanej rzeczywistości w płaszczyźnie teoretycznej i empirycznej. Potrzeba diagnostycznego rozpoznania dorobku w zakresie prac badawczych w dziedzinie sztuki radiowej skłoniła nas do usystematyzowania dotychczasowej wiedzy na temat głównych kierunków badań nad rolą radia w kształceniu literackim. Pozwoliło to na zlokalizowanie własnej koncepcji badawczej na tle przedstawionych nurtów (rozdział I). Zgodnie z tą koncepcją, istotną ze względu na dydaktyczne ukierunkowanie, staraliśmy się omówić sprawę ingerencji medium radiowego w proces szkolnej komunikacji literackiej, zwracając szczególną uwagę na odkrycie zależności między przekaźnikiem a przekazem słuchowym, jego nadawcami i uczniowskim odbiorcą (rozdział II). Następnie podjęliśmy próbę zbudowania modelu struktury audycji dydaktycznej poświęconej pisarzowi. Takie sprofilowanie problematyki zostało podyktowane chęcią empirycznego sprawdzenia hipotezy na temat globalnej funkcjonalności przekazu słuchowego przy prezentacji pisarza w szkolnej sytuacji komunikacyjnej. Modelowe ujęcie audycji biograficznej adresowanej do ucznia wynikało z potrzeby stworzenia teoretycznej podstawy wywodu, który podbudowuje i uzasadnia badania podejmowane w planie empirycznym (rozdział III). Naszkicowana perspektywa badań nakazywała uwzględnienie wybranych, najistotniejszych z naszego punktu widzenia, zagadnień dotyczących wiedzy o pisarzu w teorii i praktyce szkolnej. Tematyka rozdziału IV jest więc ściśle podporządkowana nadrzędnemu problemowi prezentowanej pracy. Rozstrzygnięcie problemów teoretycznych ma więc, zgodnie z regułami prakseologii, służyć konkretyzacji dyrektyw sprawnego nauczania i uczenia się literatury. Badania empiryczne (rozdział V) zaplanowaliśmy z myślą o rozpoznaniu sytuacji odbioru interesującego nas słuchowiska, bliskiego ujęciu modelowemu. Zależało nam na naukowym poznaniu zachowań uczniów wobec sygnalizowanego przekazu słuchowego. Takie poznanie stanowi bowiem podstawę wszelkich działań dydaktycznych, jest także warunkiem świadomego i twórczego korzystania z teorii dydaktycznej. Problem główny badań sformułowaliśmy następująco: Jaka jest efektywność dydaktyczna słuchowisk biograficznych w procesie kształcenia literackiego w starszych klasach szkoły podstawowej? W obrębie tego problemu postanowiliśmy zweryfikować dwie hipotezy robocze: 1) Wykorzystanie słuchowisk biograficznych ma pozytywny wpływ na wytworzenie u uczniów emocjonalnego stosunku do życia pisarza i jego dorobku twórczego; 2) Sfunkcjonalizowanie słuchowisk biograficznych na lekcjach wpływa na większy w porównaniu z analogicznym pod względem treści tekstem drukowanym przyrost wiedzy, związany przede wszystkim z lepszym zapamiętaniem treści o dużym ładunku emocjonalnym. Badania eksperymentalne poprzedziliśmy badaniami diagnostycznymi, które pozwoliły na wstępne potwierdzenie obu hipotez, umożliwiając ponadto uzyskanie informacji na temat sposobów kontaktowanie się uczniów z radiem oraz poziomu ich przygotowania merytorycznego do odbioru przekazów audialnych. Aby móc przeprowadzić dowód prawomocności twierdzeń, za podstawową metodę uznaliśmy eksperyment naturalny, którym objęliśmy uczniów równoległych klas szóstych i siódmych czterech szkół podstawowych zlokalizowanych w różnych pod względem społeczno-kulturowym środowiskach: wielkomiejskim, podmiejskim i wiejskim. Autor, realizując eksperyment osobiście we wszystkich badanych szkołach, musiał ograniczyć liczbę prób badawczych oraz zespołów uczniowskich. Ograniczenia te nie naruszają jednak prawideł metodologii naukowej przyjętej koncepcji badań empirycznych. Z drugiej strony, dzięki rezygnacji z wariantu panoramicznego oglądu badanej rzeczywistości, można było osiągnąć wyrazisty profil badań, który pozwalał na przestrzeganie rygorów procedury postępowania badawczego i na późniejsze wnikliwe i w miarę wyczerpujące opracowanie uzyskanych wyników. Efektem wykorzystania oprócz eksperymentu naturalnego takich metod, jak: obserwacja, test, wywiad, badania oparte o dokumenty recepcji ucznia, było zgromadzenie faktów poddających się analizie ilościowej i jakościowej. Wyniki tychże analiz pozwoliły wykazać słuszność przyjętych hipotez roboczych. W części końcowej pracy (wnioski dydaktyczne) stwierdzono więc, iż wykorzystanie właściwie ustrukturowanych przekazów słuchowych ma bardzo korzystny wpływ na wytworzenie u uczniów emocjonalnego stosunku do pisarza i jego dzieł. Radio sprzyja bowiem emocjonalno-estetycznej konkretyzacji owych przekazów, a także memoryzacji ich treści. Radiofonizacja w formie słuchowiska tekstów literackich, paraliterackich i dokumentalnych tworzy nową sytuację komunikacyjną, wpływającą na pobudzenie sfery intelektualnej i emocjonalnej uczniów, na wyzwalanie się u nich motywacji wewnętrznej, która może stymulować kształtowanie się pożądanej postawy odbiorców literatury pięknej. Radio, pomimo swoich ograniczeń w płaszczyźnie nadawczo-odbiorczej, ma szansę stać się nośnikiem kultury literackiej, kształtującym nowe wzory percepcji literatury, dostarczającym odbiorcy uczniowskiemu wartościowych przeżyć estetycznych.