Kraków : studia z dziejów miasta : w 750 rocznicę lokacji

Abstract

Pracownicy Instytutu Historii Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej mają niewątpliwie szczęście, ale i honor pracować w mieście dla historii naszego kraju szczególnym. Nie ma historii Polski bez Krakowa, choć dzieje miasta i otaczających je terenów sięgają w czasy pradawne, w których jeszcze ani Polski, ani Polaków nie było. Żyzne ziemie tych okolic zasiedlili w dalekiej przeszłości jedni ze starożytnych mieszkańców Europy – Celtowie. Na ich wyborze można polegać, zazwyczaj bowiem wybierali tereny najlepsze. Potwierdza to także specyfika dziejów Krakowa, który od czasu pierwszego pojawienia się w źródłach (relacja Ibrahima ibn Jakuba z około 966 roku) aż po dzień dzisiejszy był i jest miastem ważnym. Wyrósł jako ośrodek grodowy, może stołeczny, związku plemiennego Wiślan, a w okresie panowania czeskiego na ziemiach południowej Polski pełnił rolę administracyjną i handlową na szlaku z Bizancjum przez Ruś Kijowską do Pragi i stamtąd dalej na zachód. Z uwagi na swoje znaczenie i dogodne położenie miasto wielokrotnie w swojej historii stawało się przedmiotem rywalizacji monarchów, rywalizacji uchwytnej już od samego początku poświadczonych źródłowo dziejów – to przecież o Kraków rozegrała się największa w X wieku wojna polańsko-czeska. Za Bolesława Chrobrego Kraków stał się siedzibą biskupią, a Kazimierz Odnowiciel właśnie miasto przy wawelskim grodzie wybrał na bazę dla dzieła odbudowy państwowości polskiej. Senioralna stolica księcia zwierzchniego w okresie podziałów dzielnicowych Polski po ponownym zjednoczeniu kraju pod jednym berłem stała się stolicą odrodzonego Królestwa. Stołeczny, królewski Kraków czasów Kazimierza Wielkiego, Andegawenów i Jagiellonów, z jednym z najstarszych uniwersytetów Europy Środkowej, przyciągał jak magnes kupców, rzemieślników, artystów i uczonych z całej Europy. Przedstawiciele różnych nacji znajdowali w cieniu Wawelu dogodne warunki dla bezpiecznego, dostatniego życia, a nierzadko i zgromadzenia prawdziwej fortuny. Etniczna różnorodność, ale i asymilacja przybyszów tworzyły wyczuwalną do dziś niezwykłą atmosferę miasta. Swoją pozycję Kraków utrzymywał także w okresach osłabienia państwa polskiego, przestał co prawda być stolicą państwa, ale urósł do rangi duchowej stolicy narodu, który przetrwał i ponownie odbudował swą państwowość. O znaczeniu Krakowa decydował i decyduje fakt pełnienia przez nasze miasto rozlicznych funkcji kulturalnych, kościelno-religijnych, administracyjnych i gospodarczych, choć od schyłku XVI wieku praktycznie nie jest stolicą kraju, a krakowscy bardowie proszą nawet usilnie, by stolicy do Krakowa nie przenosić. Omówienie instytucji i centrów administracji, które miały w ciągu wieków swą siedzibę w Krakowie, wymagałoby osobnej, obszernej monografii. Bogactwo problematyki dziejów Krakowa sprawia, że każdy historyk może znaleźć dla siebie wdzięczne pole badania. Historycy krakowskiej Akademii Pedagogicznej za jeden z ważniejszych kierunków badań uznali prace nad poznawaniem historii regionalnej – dziejów Krakowa, Ziemi Krakowskiej oraz miast i osad Małopolski. Z biegiem czasu powstała spora grupa historyków prowadząca badania regionalne, wśród których problematyka dziejów Krakowa zajmuje poczesne miejsce Tom, który Czytelnik ma przed sobą, jest darem Instytutu Historii Akademii Pedagogicznej dla Krakowa z okazji 750 rocznicy lokacji na prawie magdeburskim. Postąpiliśmy zgodnie z dawnym zwyczajem, nie szukaliśmy prezentu w luksusowych sklepach, gdzie więcej się wkłada w dar grosza niż serca, lecz przygotowaliśmy nasz dar własną pracą, korzystając ze swej wiedzy i umiejętności. W ten sposób powstała ta książka. Porusza ona różne problemy na przestrzeni całych dziejów miasta. Data 1257 roku, przyjmowana zazwyczaj jako początek funkcjonowania gminy miejskiej rządzącej się prawem magdeburskim, jest w dziejach Krakowa datą bardzo ważną. Kraków uzyskał zachowany do dziś kształt przestrzenny, najważniejszą instytucję samorządową, jaką była rada miejska, a i specyficzna do dziś „mieszczańskość” trwa nieprzerwanie od XIII wieku. Krakowa nie założono jednak ani w 1257 roku aktem nadania prawa magdeburskiego, ani w roku 1000, kiedy Bolesław Chrobry fundował biskupstwo krakowskie. Historyk wczesnego średniowiecza, zajmujący się problematyką Słowian w IX wieku i wpływem państwa Franków na przemiany etniczne w basenie środkowego Dunaju, podsumowuje w niniejszym tomie stan badań nad okresem, kiedy Kraków istniał jako gród i miasto słowiańskie, będące od IX wieku w polu zainteresowania władców Wielkich Moraw, a następnie książąt Czech i książąt państwa Polan. Czy równie stare jak sam Kraków jest zainteresowanie jego przeszłością? Jak daleko sięgano w przeszłość, gdy po raz pierwszy starano się opisać legendarne dzieje Krakowa? Próby odpowiedzi na to pytanie, analizując różne wątki antyczne występujące w najstarszych krakowskich legendach, podjął się w niniejszym tomie starożytnik, badacz dziejów późnego antyku i plemion germańskich. Przyjęcie i upowszechnienie się chrześcijaństwa przyniosło znajomość Biblii i sięganie do niej przy objaśnianiu najstarszych dziejów miasta i kraju. Zainspirowało to drugiego spośród naszych starożytników do zajęcia się tematami biblijnymi w wybranych dziełach piśmienniczych powstałych w Krakowie. Otrzymaliśmy dzięki temu przyczynek do znajomości kultury piśmienniczej Krakowa XIII–XIV stulecia widziany z perspektywy badacza starożytnej kultury judaistycznej. Mediewiści, prowadzący badania nad dziejami miast, osadnictwem, rzemiosłem, duchowością, zakonami, prezentują studia na temat procesu lokacji w powiązaniu z wydarzeniami ze sfery religijności i odtworzenia społeczności mieszczan krakowskich po wielkiej lokacji, analizę znaczenia Krakowa jako węzła drogowego i krakowsko-zawichojskiego odcinka drogi wzdłuż Wisły oraz rozważania na temat porządku cechowego i rozwoju rzemiosła w Krakowie średniowiecznym. Badacze epoki nowożytnej, mający w swym dorobku prace o miastach i ich instytucjach, rzemiośle, socjotopografii miejskiej, o elitach władzy i strukturach urzędniczych, o roli kobiet w dziejach, zamieścili studia będące pokłosiem ich codziennych badań źródłowych: artykuł poświęcony ewolucji samorządowej reprezentacji mieszczan krakowskich, studium na temat relacji miasta z wielkorządcami krakowskimi oraz obraz mentalności mieszczan krakowskich widziany przez specyficzne źródło, jakim są testamenty. Badania nad okresem utraty przez Polskę niepodległości zaowocowały w naszym Instytucie studiami nad Wielką Emigracją, szkolnictwem okresu galicyjskiego, strukturami społeczeństwa XIX i początków XX wieku, w tym zwłaszcza nad mieszczaństwem krakowskim, społecznością żydowską i ziemiaństwem, dziejami sportu, kształtowaniem się nowoczesnych partii politycznych, związkami między Krakowem a Lwowem i wieloma innymi problemami. W niniejszym zbiorze proponujemy czytelnikom interesujący epizod z ostatniego okresu istnienia Księstwa Warszawskiego, kiedy w 1813 roku przez kilka miesięcy w Krakowie przebywały władze Księstwa Warszawskiego, prezentujemy studium poświęcone pobytowi w Krakowie niektórych generałów Powstania Listopadowego, następnie przegląd badań nad dziejami Żydów krakowskich w XIX wieku, a także artykuł podejmujący problem rady miejskiej Krakowa widzianej jako atrakcyjne miejsce działania dla krakowskich właścicieli nieruchomości. Z innego tekstu dowiemy się, czym zajmowali się krakowscy gimnazjaliści na przełomie XIX i XX stulecia w czasie wolnym od zajęć szkolnych. Przedstawiony został również zarys dziejów sportu krakowskiego przed wybuchem I wojny światowej. W dłuższej perspektywie czasowej, od momentu ukształtowania się aż po rok 1945 ukazano znaczenie Krakowa dla rozwoju ruchu ludowego. Okresu międzywojennego dotyczy artykuł o stowarzyszeniu Szomer Umonim skupiającym rzemieślników żydowskich w Krakowie, wpisujący się w bogatą w naszym Instytucie problematykę badawczą historii społecznej i gospodarczej dwudziestowiecznej Polski. Bardzo płodne są także badania nad szkolnictwem okresu okupacji oraz wykorzystujące metody psychohistorii studia nad postawami społeczeństwa polskiego wobec okupanta. Rozwijają się również badania nad rekonstrukcją losów ludności Kresów Wschodnich pod okupacją sowiecką. W niniejszym tomie nurty te prezentują dwa artykuły. Pierwszy z nich ukazuje Kraków jako stolicę Generalnego Gubernatorstwa, dając możliwość poznania postaw mieszkańców wobec okupanta, nie unikając przy tym polemiki z „z warszawskim” spojrzeniem na Kraków lat okupacji niemieckiej. Drugi z artykułów odtwarza proces osiedlania się ludności pochodzącej z Kresów Wschodnich w Krakowie po 1945 roku, kiedy miasto nasze, nie po raz pierwszy przecież, okazało gościnność ludziom pokrzywdzonym, szukającym nowej ojczyzny. Na specyfikę Instytutu Historii Akademii Pedagogicznej w Krakowie wpływ mają badania historyków zajmujących się dydaktyką historii. W niniejszym tomie prezentujemy próbę ukazania ewolucji terminologii i doboru informacji podręcznikowych o średniowiecznym Krakowie. Dzieje Krakowa stanowią również, jak pokazuje inny artykuł napisany przez dydaktyka historii, interesujące i wdzięczne źródło eksploracji w zakresie regionalnej ścieżki edukacyjnej.