Williama Goldinga wizja cielesności w perspektywie posthumanistycznej

Abstract

Celem niniejszej rozprawy jest próba odczytania wybranych dzieł Williama Goldinga pod kątem zawartych w niej obrazów ludzkiej cielesności, w odniesieniu do posthumanistycznych koncepcji człowieka. Posthumanizm, który kładzie nacisk na człowieka jako istotę cielesną (homo somaticus vivens) raczej niż rozumną (homo sapiens), jest dla mnie źródłem najbardziej trafnych narzędzi badawczych, ponieważ jednym z jego głównych założeń jest przekonanie o źródłowej roli ludzkiego ucieleśnienia. W moim przekonaniu główną problematykę twórczości noblisty stanowi cielesny kontakt człowieka z materialnością świata. Jest ona ukazana w jego powieściach nie tylko jako perspektywa warunkująca poznanie, ale jako ontologiczna konieczność istnienia na sposób ludzki. W rozprawie staram się pokazać, w jaki sposób twórczość Williama Goldinga kwestionuje zasadność ujmowania człowieka poprzez tradycyjne, ugruntowane humanistycznie dualizmy, zarówno odnoszące się do jego osoby, takie jak ciało – umysł czy ciało – dusza, zmysłowe – umysłowe, jak i te, które określają relacje człowieka z otoczeniem, takie jak człowiek – zwierzę czy człowiek – rzecz. Rozprawa składa się z dwóch części. W pierwszej z nich koncentruję się na zagadnieniach dotyczących ciała ludzkiego jako takiego, a w drugiej skupiam się na relacji pomiędzy człowiekiem i otaczającym go światem. We wstępie do rozprawy omawiam wybrane elementy filozofii Maurice’a Merleau-Ponty’ego, która stanowi jedną z najważniejszych inspiracji dla posthumanistycznych badaczy. Poruszona zostaje tu kwestia kartezjańskiego dualizmu, poznawczych funkcji ciała i statusu materii. Następnie omawiam główne założenia posthumanizmu i jego związek z literaturoznawstwem. Odwołuję się w tym kontekście do narratologii, której podobieństwo do posthumanizmu bazuje na procesualnym i interpretacyjnym ujęciu rzeczywistości. Wskazuję na szereg interpretacji literaturoznawczych opartych na posthumanistycznej metodologii. Ostatnia część wstępu poświęcona jest literackiej sylwetce Sir Williama Geralda Goldinga. W rozdziale pierwszym skupiam się na zasygnalizowanych we wstępie przyczynach „zwrotu somatycznego”. Przywołuję tu koncepcję cielesności Maurice’a Merleau-Ponty’ego, którego pojęcia ciała własnego i schematu cielesnego odnoszą się do ciała nie w jego symbolicznym czy kulturowym wymiarze, ale jako konkretnego materialnego obiektu o biologicznych funkcjach. Rozdział drugi poświęcony jest kwestii związku pomiędzy percepcją i procesami mentalnymi u głównych postaci powieści Goldinga Spadkobiercy; poruszam tu kwestie związane z dychotomią zmysłowe – umysłowe. Pragnę wykazać, że percepcja jest funkcją konstytutywną dla kształtowania się tożsamości bohaterów i ich postawy względem otoczenia. Wskazuję na fakt, iż u postaci powieści nie sposób wyznaczyć jednoznacznej granicy pomiędzy tym, co zewnętrzne i co wewnętrzne; co stanowi „wnętrze” ich ciał i umysłów, a co niezależną rzeczywistość poza nimi. Dotykam tu także zagadnienia „mądrości ciała”, zdolności adekwatnego reagowania na bodźce niejako z pominięciem mentalnej mediacji, która zdaje się wykraczać poza pamięć motoryczną, a opierać się na „dialogu” ciała z otoczeniem. W trzecim rozdziale analizuję specyficzny stosunek do cielesności, który warunkuje sposób postrzegania świata przez głównego bohatera powieści Wieża. Moje rozważania są zorganizowane wokół dystynkcji ciało – dusza , której zasadność pragnę zakwestionować wskazując na psychocielesny charakter doświadczeń protagonisty. W rozdziale tym poruszam kwestie wstrętu do tego, co materialne jako podstawy deprecjonowania cielesności. Wskazując na cielesny aspekt doświadczenia religijnego obecny w powieści, próbuję zarazem wskazać na możliwość posthumanistycznego ugruntowania postawy religijnej. W rozdziale czwartym omawiam czwartą powieść Williama Goldinga pt. Chytrus, w której ma miejsce zatarcie granicy pomiędzy tym, co jest cielesnym działaniem a tym, co jest aktywnością umysłową. Dzieło służy mi jako podstawa analizy relacji pomiędzy ciałem i tą jego funkcją, którą określamy mianem umysłu. Zmysłowy charakter doświadczeń protagonisty każe zastanawiać się nad kwestią roli intelektu w procesie poznawania rzeczywistości. W tym kontekście poruszam także zagadnienie działania, a dokładnie walki fizycznej, jedzenia i nazywania, jako twórczego procesu określania swojego miejsca w świecie. Rozdział kończy się krótkim odniesieniem do transhumanizmu i jego koncepcji istnienia w formie bezcielesnej. Rozdział piąty stanowi swego rodzaju wprowadzenie do drugiej części rozprawy, w której moje rozważania koncentrują się na relacji człowieka z jego otoczeniem wykraczającej poza percepcję, a bazującej na materialnej podstawie istnienia. Przywołuję tutaj posthumanistyczne teorie odnoszące się do rzeczy, a mianowicie ontologię zorientowaną na przedmiot i nowy materializm (w ramach którego wyodrębniam realizm sprawczy Karen Barad i materializm witalny Jane Bennett). Oba teoretyczne kierunki odrzucają kantowski korelacjonizm i zwracają szczególną uwagę na inne-niż- ludzkie byty istniejące niezależnie od percepcji i konceptualizacji człowieka. Zarazem jednak, podczas gdy ontologia zorientowana na przedmiot ujmuje rzeczy jako niezależnie istniejące przedmioty, nowy materializm kładzie nacisk na relacyjność i procesualny charakter znaczeń rodzących się w interakcjach (intraakcjach) między nimi. Szósty rozdział ma na celu omówienie wybranych przykładów relacji pomiędzy bohaterami dzieł Goldinga z przedmiotami materialnymi opierających się na kontakcie „międzymaterialnym”. Perspektywa ta kładzie nacisk nie na symboliczny czy funkcjonalny wymiar rzeczy, ale na ich substancjalną namacalność. Poruszona zostaje tu kwestia rzeczy jako komponentów tożsamości jednostki, zaprezentowana na podstawie powieści Władca much. Powieść Chytrus z kolei służy mi jako obraz relacji człowiek – rzecz opartej na wspólnej materialnej podstawie istnienia. W tym kontekście nawiązuję do nowego animizmu, który wychodząc z założenia, że podstawą przyznania statusu osoby jest zdolność nawiązywania kontaktu, rozszerza podmiotowość także o byty nieożywione. Omawiam tu ścisły związek pomiędzy głównym bohaterem Wieży i tytułowym obiektem, kładąc nacisk na personalizację wieży i jej sprzęganie się z tożsamością protagonisty. Ostatni podrozdział ma na celu swoistą dekonstrukcję rozróżnienia żywe – martwe. Podkreśla on bowiem fundamentalną rolę wspólnej ożywionym i nieożywionym bytom zasady istnienia – materii. Zawarty we Władcy much, a także w innych dziełach Goldinga, nekrowitalizm bazuje na idei powstawania życia z materii martwej. W rozdziale siódmym pragnę ukazać człowieka jako podlegającą przemianom rzecz. Interpretuję ciała bohaterów dzieł Goldinga jako przedmioty oddziaływania nie tylko biologicznych sił, ale także społecznych i kulturowych procesów determinujących ich zachowanie i znaczenie. W powieści Siłą bezwładu tożsamość człowieka ukazana jest jako wypadkowa materialnych i niematerialnych czynników, które w sposób nieunikniony kształtują człowieka i przez to podważają zasadność pojęcia wolności. Dwoisty język z kolei stanowi studium różnych tożsamości: płciowej, społecznej, kulturowej; androgeniczność głównej bohaterki znosi jednoznaczność dystynkcji męskie – żeńskie a fakt, że nie sposób stwierdzić, czy jej doznania mają charakter fizyczny czy psychiczny, wskazuje na źródłową jedność różnych sposobów doświadczania świata. Na podstawie powieści Rytuały morza natomiast, chcę wskazać na zasadniczą rolę rozróżnienia ludzkie – nie-ludzkie w określaniu tożsamości grupy i miejsca poszczególnych jednostek w społecznej hierarchii. W ostatnim podrozdziale poruszam kwestię groteskowości ciała, która w moim przekonaniu łączy w sobie szereg omówionych w poprzednich rozdziałach pojęć. Swoje rozważania opieram na głównym bohaterze powieści Widzialna ciemność, którym jest Matthew Windrove, kaleki chłopiec, który przejawia typowe dla groteski cechy. Przez swoją zupełną odmienność od humanistycznych wyznaczników piękna, ciało Mattiego jest bardzo dobrym przykładem ciała „posthumanistycznego”. W jego groteskowym ciele tradycyjne dystynkcje zewnętrzne – wewnętrzne, ludzkie – nie-ludzkie czy cielesne – duchowe zostają zachwiane. Rozdział ósmy wychodzi od dualizmu człowiek – zwierzę i zmierza ku zaakcentowaniu podobieństw kwestionujących antytetyczność członów powyższego rozróżnienia. Omawiam w tym celu przykłady zoonarracji, która próbuje ukazać świat z perspektywy zwierzęcej. Zwierzęco-ludzkie pokrewieństwo analizuję na podstawie animalnej metaforyki obecnej we Władcy much. Zasadniczą w tym kontekście kwestią jest zagadnienie języka jako narzędzia komunikacji i konceptualizowania rzeczywistości, które omawiam na przykładzie powieści Spadkobiercy. Ta sama powieść jest inspiracją do rozważań na temat konsekwencji ewolucyjnego ujęcia fenomenu człowieka jako względnie spójnej ciągłości zmieniających się form. W ostatnim rozdziale analizuję dystynkcję natura versus kultura, zwracając uwagę na umowność zakresów obu pojęć. Materia jako taka jawi się jako byt obdarzony witalną siłą, potencjałem tworzenia, działania. Ów status materii jest w powieści wyrażony poprzez liczne personifikacje, odnoszące się głównie do żywiołów natury: wody, ziemi, ognia i powietrza. Wskazuję tu na podobieństwo pomiędzy stanami mentalnymi człowieka i procesami zachodzącymi w jego ciele oraz zjawiskami przyrody, ukazane w twórczości Goldinga poprzez metaforykę żywiołów „intrażywiołowość”). W rozdziale tym przywołuję pojęcie naturokultury Donny Haraway, kładące nacisk na współzależność obu dziedzin. Staram się ukazać naturę i kulturę jako dwa ujęcia tego samego fenomenu, będącego w stanie ciągłego stawania się, dynamicznej wymiany elementów. Przywołuję w tym miejscu koncepcję materializowania się świata (mattering) Karen Barad jako procesu wyłaniania się znaczeń. Sporo miejsca poświęcam także ekokrytyce, która skupia się na tym w jaki sposób relacja pomiędzy człowiekiem a jego środowiskiem naturalnym zobrazowana jest w tekstach kultury. Wnioskiem płynącym ze stworzonego przez Goldinga obrazu jest zakwestionowanie dominującej roli racjonalności przy jednoczesnym dowartościowaniu odmiennych form doświadczania świata i cielesnych źródeł wiedzy o nim. Optyka Goldinga wychodzi poza kartezjańskie dualizmy, ku postrzeganiu istoty ludzkiej jako spójnej jedności psychofizycznej, nieodzownie połączonej z ożywionymi i nieożywionymi elementami rzeczywistości i określanej przez swoją zdolność do doświadczania zarówno „widzialnych” jak i „niewidzialnych” elementów świata. Perspektywa taka unika pułapki materialistycznego redukcjonizmu, ujmując materię w jej niesamowitości i wielości form wyrazu. Przypisanie podmiotowości także innym-niż-ludzkie bytom pozwala na wyjście poza zawężający perspektywę poznawczą antropocentryzm i bardziej egalitarne podejście do różnych form istnienia antropocentryzmu. Człowieka jawi się wówczas jako istota kształtowana przez jej relacje z otoczeniem, jako aktor pośród innych ludzkich i nieludzkich aktorów, których łączy ich cielesny sposób istnienia.

The objective of this thesis is to discuss the idea of corporeality in selected novels by William Golding and to show that the intricacies of human ‘bodily life’ are the crucial subject of Golding’s writing. Posthumanist theories as well as Maurice Merleau-Ponty’s philosophical theory of the body shall form the methodological framework of the analysis. The argument shall be based on the posthuman concept of corporeality in which man is defined as Homo somaticus, rather than Homo sapiens. I am going to focus on those of Golding’s novels which offer the reader an in-depth study of various aspects of the human condition, the bedrock of which is their embodiment. I also intend to show that Golding’s novels challenge the traditional humanistic definition of a human being as a creature marked by certain distinct qualities which justify their leading position among other beings. This is enabled by an undermining of the fundamental humanistic distinctions which have defined the human’s place in the world such as body vs. mind, body vs. soul, sensual vs. mental, human vs. animal or human vs. thing. Thus the structure of the thesis is organized around these dualisms with each chapter devoted to one of them. The paper consists of two parts which focus on the human body itself and the relation between the human body and its surroundings respectively. In the introduction I focus on selected elements of Maurice Merleau-Ponty’s philosophy, which is one of the most significant sources of inspiration for posthumanist thinkers. A discussion of Cartesian dualism, cognitive capabilities of the body and the ontological status of matter is followed by a general description of the main points of posthumanism and of its connections with literary theory. I refers to narratology as the general principles of this literary theory bear a striking resemblance to the posthuman approach. Those similarities rely on perceiving reality as a multi-dimensional ongoing process in which meaning is actively formed and is open to multiple interpretations rather than established once and for all. Finally, a brief description of William Golding as a writer takes place. The first chapter discusses the issue of the ‘somatic turn’ pointing to the reasons and circumstances of its appearance. I consider Maurice Merleau-Ponty’s theory of corporeality with its pivotal concepts of one’s own body and body schema, which do not refer to the symbolic or cultural meaning of the body but describe it as a concrete material object characterized by certain biological functions. The second chapter focuses on the connection between acts of perception and mental processes in the main characters of the novel The Inheritors. Thus, issues related to the sensual – mental dichotomy constitute the subject of the chapter. My aim is to demonstrate that sensual perception plays a crucial role in the process of forming the characters’ identities and defines their attitudes towards the world. Consequently I stress the impossibility of determining a clear border between what forms the ‘internal’ of their bodies and minds and what belongs to the ‘external’ world. The chapter touches upon the issue of ‘bodily wisdom’, i.e. a faculty of the body which allows it to respond to external stimuli without the involvement of mental processes, and which appears to be rooted in a particular kind of a ‘dialogue’ between the body and the material world. The third chapter analyzes a particular kind of attitude towards corporeality exemplified by the protagonist of the novel The Spire. The validity of the body – soul dualism is questioned on the basis of the psycho-corporeal nature of the main hero’s experiences in which the demarcation line between what is supposed to be ‘spiritual’ and what ‘physical’ becomes blurred. The chapter addresses the issue of disgust induced by the very idea of matter as a possible reason for the deprecatory attitude towards the physical dimension of being human. Pointing to the corporeal aspect of religious experience, I try to arrive at a definition of religion which may make it possible to incorporate it into the posthuman project. The objective of chapter four is to analyze the novel Pincher Martin, the main theme of which is the inseparability of physical activity and the processes of his psyche. The predominantly sensual nature of supposedly mental experiences of the protagonist raises doubts about the fundamental role of intellectual thinking in understanding reality. Hence the creative function of giving names to objects and of bodily action – physical struggle, acts of consumption – is stressed, as it is perceived as a means of establishing one’s meaning and place in the world. The chapter concludes with a short remark on the transhumanist concept of body-less existence. The fifth chapter opens the second part of the thesis and serves to prepare a theoretical framework for the following chapters which concentrate on the relations between humans and their surroundings which are based on their materiality. I present two main posthumanist theories of things, namely Object Oriented Ontology and New Materialism (within which the agential realism of Karen Barad and the vital materialism of Jane Bennett are distinguished). Both theories question Kantian correlationism and focus on other-than-human beings, whose existence is independent from human perception acts and conceptualization processes. That being said, however, while Object Oriented Ontology perceives reality as a collection of independent objects, New Materialism stresses the relational and discursive nature of all existing entities whose meanings are formed in the ongoing processes of interactions (‘intraactions’) between them. The sixth chapter presents selected examples of the human – thing relation in Golding’s novels. The analysis ignores the symbolic or functional dimensions of things, focusing instead on the tactile immediacy of material objects and on the kind of human – thing closeness which rests upon corporeal interconnectedness between a human being and material objects. The identity-building quality of things which function as extensions of self is described in reference to the plot of Lord of the Flies. The novel Pincher Martin, on the other hand, exemplifies the kind of closeness between human and thing which is based on participating in the same material substratum. In this context I refer to New Animism, which equates subjectivity with the ability to relate and consequently it attributes agency and subjectivity to inanimate objects as well. In the penultimate subsection of chapter six an equation of the protagonist of The Spire and the eponymous object is posited with particular attention given to the personalization of the spire and the translatability of the experiences of the two ‘protagonists’. The last subsection of the chapter makes an attempt at deconstructing the living – dead binary opposition. I stress the fundamental unifying role of matter, which constitutes the existential principle of both animate and inanimate forms. Necrovitalism, which is characteristic of Lord of the Flies among other Golding novels, is based on the idea of ostensibly ‘dead’ matter as the source of and catalyst for further life. Chapter seven aims at presenting the human itself as thing. The bodies of Golding’s characters are interpreted as entities subjected to transformative changes resulting from not only biological forces, but also societal and cultural forces, which determine their behavior and meaning throughout their lifetime. In the novel Free Fall, human identity is defined as an intersection point of material and non-material determinants, whose indispensable formative influence on a human being undermines the possibility of individual freedom or independence. The Double Tongue, on the other hand, explores man as a creature possessing not just one, but several kinds of identity: sexual, societal and cultural. The female protagonist’s androgyny questions the male – female binary, and the ambiguousness of the source of her experiences suggests the groundlessness of the body – mind dualism. The novel Rites of Passage serves the purpose of illustrating the importance of the human – non-human distinction in the process of forming group identity and establishing social hierarchy. The last subsection deals with the issue of the grotesqueness of the body which includes a number of ideas mentioned above. The analysis is centered around the protagonist of Darkness Visible, Matthew Windrove, a boy with several deformities, who exemplifies the qualities of the grotesque. Because the main hero is a departure from traditional notions of beauty, is of unspecified origin, and harbours certain uncanny qualities, he provides an apt example of the ‘posthuman body’. Matty’s grotesque body challenges the traditional binary understandings of internal – external, human – nonhuman or corporeal – spiritual. The objective of chapter eight is to question the human – animal dualism. I discuss some examples of animal narration, which try to reveal an animal perspective of reality. I argue that ‘humanimal’ kinship is stressed in Lord of the Flies by means of abundant animal imagery. The issue of language as a means of communication and a conceptualization tool, which lies at the heart of the distinction, is scrutinized with particular attention given to the novel The Inheritors. The same novel provides inspirational material for reflecting upon the human place in the theory of evolution, wherein human beings are perceived as a coherent continuity of various other interrelated forms. The final chapter is devoted to the nature – culture polarity and intends to reveal its conventionality and dubiousness. Matter as such appears to be endowed with an inherent vitality, creativity and agency, which is visible in Golding’s novels in the descriptions which personify various forms of matter, ranging from small material objects to the fundamental elements of earth, air, fire, and water. Similarities between human mental and bodily processes and natural phenomena are visible in Golding’s repeated application of imagery based on the natural elements. Their role in the novels goes beyond the illustrative function of symbolizing inner human states. Acting as independent agents, the elements actively contribute to, and at times generate, certain human reactions. In this chapter, I discuss Donna Haraway’s idea of naturecultures, which approaches perceiving reality as a collective of different forms of existence unified by a common material foundation. Nature and culture are presented as two sides of the same ‘natureculture phenomenon’ defined by continuous interchange of dynamic elements. I also mention Karen Barad’s concept of the mattering of matter as a physical process in which meaning emerges. A fair amount of the chapter is devoted to Ecocriticism, which studies the manner in which the relation between man and his natural environment is depicted in literary texts. William Golding’s portrayal of the human condition questions the dominant role of rational thinking and emphasizes alternative ways of experiencing the world, with particular attention given to basic corporeality as the main source of knowledge. The writer’s perspective transcends the limitations of Cartesian dualisms and presents the human being as a coherent psychophysical being, intrinsically interconnected with other forms of animate and inanimate existence and defined by the ability to experience both the ‘visible’ and the ‘invisible’ elements of the world. Such a perspective avoids the pitfalls of materialistic reductionism, and views matter as endowed with an inexhaustible potential to manifest itself in a variety of forms. Attributing personhood also to other-than-human beings is a way out of the limitations of anthropocentrism, as it facilitates the perception of man as an actor among other human and nonhuman actors unified in their materiality.