Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym

Abstract

Głównym celem opracowania jest przedstawienie zróżnicowania typologicznego starzenia się ludności Polski w układzie statycznym i dynamicznym w świetle wybranych parametrów struktury wieku ludności oraz dokonanie klasyfikacji przestrzennej tego zjawiska na podstawie wydzielonych typów. Temu nadrzędnemu celowi podporządkowane są kolejne cele: poznawczy, metodologiczny i aplikacyjny. Cel poznawczy zakłada: - przedstawienie przestrzennego zróżnicowania starości demograficznej w układzie miast i gmin w świetle wybranych parametrów, - określenie dynamiki procesu starzenia się ludności i jej przestrzennego zróżnicowania, - sporządzenie prognozy dynamiki starzenia się ludności w układzie przestrzennym, z uwzględnieniem założeń dotyczących płodności, umieralności i migracji. W aspekcie metodycznym zadaniem pracy jest: - zaproponowanie nowych rozwiązań w zakresie pomiaru procesu starzenia się ludności, - zastosowanie wielowymiarowej analizy porównawczej (WAP), w ujęciu statycznym i dynamicznym, do przeprowadzenia typologii badanego zjawiska. Cel aplikacyjny dotyczy: - określenia stopnia zagrożenia demograficznego starością na drodze przedstawionej prognozy i typologii przestrzennej, - wykorzystania niniejszych badań w ujęciu mikroprzestrzennym do określenia polityki społecznej adekwatnej do potrzeb zwiększającej się liczby osób starszych. Zakres niniejszej pracy obejmuje realizację czterech podstawowych funkcji, jakie - według Chojnickiego (1999) - powinna spełniać geografia ekonomiczna. Są to funkcje: 1) informacyjno-diagnostyczna, 2) teoretyczno-wyjaśniająca, 3) prognostyczna oraz 4) planistyczno-decyzyjna. Realizacja pierwszej z nich polega na dostarczeniu informacji o zjawisku starzenia się ludności, a zarazem na określeniu zagrożeń z niego wynikających poprzez konstrukcję i analizę odpowiednich wskaźników empirycznych, a następnie jest punktem wyjścia do generalizacji przestrzennej z wykorzystaniem metod typologii i regionalizacji w ujęciu wielocechowym. Funkcja teoretyczno-wyjaśniająca jest realizowana poprzez próbę wyjaśnienia faktów poznanych na drodze opisu, za pomocą teorii przejścia demograficznego. Bardzo ważne jest spełnienie funkcji prognostycznej, w związku z istniejącym zapotrzebowaniem na prognozy rozwoju społeczno-gospodarczego w układzie przestrzennym. Prognoza starzenia się ludności wiąże się z dostarczeniem informacji o przyszłej strukturze wieku ludności i związanymi z nią społeczno-ekonomicznymi konsekwencjami. Wreszcie ostatnia funkcja, planistyczno-decyzyjna, obejmuje planowanie i sterowanie przekształcaniem struktury przestrzennej. Realizacja jej, w zakresie badanej tematyki, wiąże się z opracowaniem założeń dla polityki społecznej i regionalnej w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom starzenia się społeczeństw na określonych obszarach kraju. Wypełnienie tej funkcji może być także pomocne w opracowywaniu strategii rozwoju regionów, miast czy gmin, uwzględniających czynnik demograficzny. Zakres czasowy pracy obejmuje okres międzyspisowy 1988-2002, natomiast prognoza ludności według wieku została sporządzona do 2030 r., przyjmując jako stan wyjściowy rok 2005 (ostatni rok, z którego były dostępne dane rzeczywiste). Rok 1988 obejmuje stan sprzed początku transformacji społeczno-gospodarczej, kiedy ludność Polski charakteryzowała się wysokim przyrostem naturalnym i napływem migracyjnym ze wsi do miast. W okresie transformacji postępujący spadek natężenia urodzeń i migracji spowodował zasadnicze zmiany w strukturze wieku ludności, dlatego ważne jest określenie charakteru tych zmian i ich zróżnicowania przestrzennego. Ponadto, dla uzyskania pełnej porównywalności danych, przyjęto lata spisowe. Dane dla Polski (ogółem i z podziałem na miasto i wieś) zostały przedstawione retrospektywnie, od roku 1950, aby określić początkowy etap procesu starzenia się ludności. Zakres przestrzenny opracowania obejmuje łącznie 3046 jednostek, w tym 875 miast (gmin miejskich oraz miast w obrębie gmin miejsko-wiejskich) i 2171 gmin (gmin wiejskich oraz obszarów wiejskich w obrębie gmin miejsko- wiejskich) w podziale administracyjnym kraju według stanu z 1.01.2002 r. Dane z 1988 r. zostały przeliczone na aktualny podział administracyjny przez GUS. Uwidaczniający się brak prac w ujęciu małych obszarów dla Polski skłonił autora do podjęcia badań w skali mikroprzestrzennej, które to są stosowane przez zagranicznych badaczy z zakresu geografii ludności (Small Area Geography) (Myers, 1992; Walford, 2001,2004). Rozdziały pierwszy, drugi i trzeci mają charakter poznawczy w zakresie zróżnicowania starzenia się ludności i jego uwarunkowań. Rozdział czwarty ma charakter aplikacyjny i zawiera prognozę ludności według płci i wieku do roku 2030 przygotowaną na podstawie przyjętych założeń. W rozdziałach piątym, szóstym i siódmym przedstawiono teoretyczno- metodologiczną część zagadnienia, prowadzącą do klasyfikacji typologicznej i przestrzennej oraz do wykazania zależności pomiędzy starzeniem się a jego determinantami w okresie transformacji w Polsce. Rozdział pierwszy zawiera charakterystykę czynników wpływających na proces starzenia się ludności, a mianowicie głównych składowych ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności w badanym okresie. Zwrócono uwagę na zmiany w natężeniu i kierunkach migracji, a także na gwałtowny spadek natężenia urodzeń i idące za nim zmniejszenie przyrostu naturalnego. Wskazano na obszary o ubytku naturalnym i migracyjnym ludności. Rozdział drugi obejmuje przestrzenną charakterystykę stopnia zaawansowania starości demograficznej Polski w świetle wybranych parametrów struktury wieku w 1988 i 2002 r. Analiza obejmuje podział ze względu na biologiczne kryterium grupowania według wieku (dzieci 0-14 lat, osoby starsze 65 lat i więcej), jak i kryterium ekonomiczne (ludność przedprodukcyjna, produkcyjna i poprodukcyjna). Przedmiotem analizy była także ludność najstarsza, tj. w wieku 85 lat i więcej. Zaprezentowano też zróżnicowanie struktury wieku ludności za pomocą jednego, syntetycznego wskaźnika. W rozdziale trzecim przedstawiono dynamikę procesu starzenia się ludności w okresie międzyspisowym za pomocą wybranych wskaźników. Starano się wyjaśnić zmiany w strukturze wieku ludności przebiegające w okresie transformacji społeczno-gospodarczej w układzie przestrzennym. Rozdział czwarty to prognoza stanu zaawansowania starości demograficznej i dynamiki procesu starzenia się ludności do roku 2030 na szczeblu miast i gmin i próba wyjaśnienia zmian w układzie przestrzennym w zakresie badanego zjawiska. Rozdział piąty zawiera metodykę typologii starzenia się ludności, dokonanej za pomocą tabeli znaków i metod taksonomicznych oraz przedstawia uzyskane wyniki. Typologia obejmuje ujęcie zarówno statyczne (dla 2002 r. i dla prognozy dla 2030 r.), jak i dynamiczne (za okres 1988-2002 oraz na podstawie prognozy za lata 2002-2030). W rozdziale tym przedstawiono także charakterystykę wydzielonych typów na podstawie przyjętych metod. W rozdziale szóstym obliczono zależności korelacyjne i regresyjne pomiędzy wydzielonymi typami a wybranymi parametrami ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności. Starano się wykazać, które z bezpośrednich czynników kształtują najbardziej proces i poziom starzenia się w wyróżnionych typach. Rozdział siódmy to próba podjęcia klasyfikacji przestrzennej zjawiska starzenia się ludności. W tym celu dokonano najpierw klasyfikacji typologicznej (uwzględniając jednocześnie stan i dynamikę badanego zjawiska), a następnie, w obrębie wydzielonych typów przyjmując za kryterium sąsiedztwo jednostek podobnych, dokonano delimitacji jednorodnych obszarów starzenia się, które nazwano typami regionalnymi. Ostatni, ósmy rozdział zawiera sprawdzenie poprawności wysuniętych hipotez i wnioski końcowe z niniejszej pracy.