Wizja Syberii we wspomnieniach zesłańców 1863 roku

Abstract

Praca zatytułowana Wizja Syberii we wspomnieniach zesłańców 1863 roku dotyczy sposobu przedstawiania Syberii w utworach wspomnieniowych represjonowanych uczestników powstania styczniowego. Przedmiotem zabiegów badawczych uczyniono kilkadziesiąt pamiętników, dzienników oraz listów dziewiętnastowiecznych Sybiraków. Rejestr ten dopełniły teksty rękopiśmienne odnalezione w krakowskich archiwach. Badane utwory nie należą do literatury „wysokiej”. Jako materiały faktograficzne stanowią odniesienie przydatne do badań historyczno-literackich.

Autorzy badanych reminiscencji pochodzili z trzech zaborów oraz różnych warstw społecznych o zróżnicowanym stopniu wykształcenia. Dominującą grupę twórców wspomnień stanowili przedstawiciele szlachty i inteligencji. Nie brak również księży, mieszczan i chłopów zamieszkujących tereny zaboru rosyjskiego oraz pozostałych rozbiorowych dzielnic.

Za sprawą twórczości romantycznych wieszczów, którzy nie doświadczyli sytuacji zesłania, ukształtowany został wyobrażeniowy mit Syberii infernalnej. Wizja ta okazuje się jednak niepełna, nieadekwatna wobec rzeczywistości. Lektura utworów pamiętnikarskich powstałych w drugiej połowie XIX wieku ujawnia bowiem realistyczny, niejednolity sposób postrzegania i opisywania syberyjskiej krainy.

Chronologia rozprawy podporządkowana została kolejności wydarzeń wyznaczających porządek relacji wspomnieniowych. Obejmują one zagadnienia związane z powstaniem 1863 roku, utratą wolności, przymusową podróżą za Ural, pobytem na zesłaniu oraz powrotem więźniów politycznych do ojczyzny.

We wstępie pracy zaprezentowano historię pamiętnikarstwa oraz motywy utrwalania wspomnień. Dokonano również przeglądu aktualnego stanu badań nad pamiętnikarskimi wspomnieniami syberyjskich zesłańców. Przedstawiono także historię zesłań Polaków na Syberię.

Rozdział pierwszy dotyczy epizodów powstania styczniowego przedstawionych w pamiętnikach powstańców. W drugim rozdziale pracy przedstawiono okoliczności podróży zesłańców na Syberię.

W rozdziale trzecim została zrekonstruowana wizja Syberii postrzeganej i przedstawianej przez XIX-wiecznych pamiętnikarzy w charakterze przestrzeni „oswajanej”. Podejmowana tutaj tematyka dotyczy problemów adaptacji byłych powstańców w warunkach zesłania.

Czwarty rozdział dysertacji poświęcono analizie fragmentów relacji wspomnieniowych ujawniających piękno syberyjskiej przyrody oraz egzotycznych obyczajów tubylczej ludności.

Tematyka piątego rozdziału dotyczy martyrologicznej wizji Syberii przedstawionej przez pamiętnikarzy w charakterze „ziemi przeklętej”.

Szósty rozdział zawiera rozważania na temat literackiego kształtu pamiętnikarskich wspomnień represjonowanych weteranów powstania styczniowego.

Uwagi końcowe zawierają podsumowanie zagadnień i wniosków wynikających z całokształtu rozważań podjętych w dysertacji.

The thesis entitled Visions of Siberia in the Memories of Exiles of 1863 focuses on the manner of presenting Siberia in the memoirs of repressed participants of the January Uprising. Several diaries, logbooks and letters of people deported to Siberia in the 19th century constitute the subject matter of the research. This research register was also supplemented by manuscripts discovered in Cracovian archives. The analysed compositions do not belong to the so-called “lofty literature”. As fact-collecting materials, they constitute a reference that is useful in historical and literary research.

The authors of the investigated reminiscences came from three annexed territories of Poland; they derived from various social groups and had different education. The representatives of nobility and intelligentsia are the dominant group of authors. There were also priests, townsmen and peasants inhabiting the areas under the Russian and other annexed territories.

Due to the works of Romantic poets who did not experience the exile personally, a myth of infernal Siberia was created. However this vision turned out to be incomplete and inadequate with respect to really. Reading the diaries written in the second half of the 19th century reveals a realistic, non-uniform manner of perceiving and describing the Siberian land.

The chronology of the thesis was subjected to the sequence of events determining the order of the memoirs. The individual chapters refer to issues related with January Uprising of 1863, loss of independence, compulsory journey to the Ural Mountains, exile and return of political prisoners to homeland.

The introduction to the thesis presents a history of memoirs and motives for recording memories. A review was also made regarding the current status of research on the memoirs of Siberian exiles. The history of exiling Poles to Siberia is also included in this section.

The first chapter focuses on selected episodes from the January Uprising presented in the diaries of insurgents.

The second chapter is devoted to the circumstances regarding the journey of the exiles to Siberia.

The third chapter is an attempt at reconstructing the vision of Siberia that was perceived and presented by the 19th century diarists as “domesticated” space. The issues raised in this section refer to the problems of adaptation of the former insurgents to the exile conditions.

The fourth chapter is devoted to the analysis of fragments of accounts revealing the beauty of Siberian nature and exotic customs of the local population.

The subject matter of the fifth chapter is the martyrologic vision of Siberia presented by the diarists as “damned land”.

The sixth chapter includes divagations on the library shape of accounts written by the repressed veterans of January Uprising.

The final remarks include a summary of issues and conclusions following from the discussion on all the issues raised in the thesis.