Skład i organizacja władz miejskich Pilzna do 1772 roku

Abstract

Celem pracy doktorskiej jest przedstawienie specyfiki instytucji rady oraz ławy a także praktyki urzędowej tychże organów samorządu miejskiego. Ramy chronologiczne pracy obejmują okres od historycznych początków miasta i pierwszych wzmianek o wymienionych urzędach i urzędnikach do 1772 roku, kiedy to po I rozbiorze Rzeczypospolitej i zajęciu miasta przez Austriaków nastąpiła zmiana w organizacji władz miejskich, a liczbę rajców zmniejszono do czterech. Do opracowania zaprezentowanego tematu niezbędne były wszechstronne studia nad strukturami samorządów w dawnych gminach miejskich. Na bazę źródłową składają się zarówno źródła rękopiśmienne jak i drukowane. W pierwszej grupie znalazły się księgi radzieckie, ławnicze oraz podwójcińsko-ławnicze. Stały się one elementem najistotniejszym przy eksplorowaniu składu i organizacji władz miejskich prezentowanego ośrodka. Ponadto, wielce przydatne okazały się księgi metrykalne, pozwalające usystematyzować koligacje rodzinne w obrębie pilzneńskiej elity władzy. Drugi zbiór źródeł tworzą źródła drukowane. Z tej grupy wyselekcjonowano kilka pozycji, skupiając się w celach porównawczych na pleszewskiej księdze radzieckiej, szamotulskiej księdze ławniczej oraz księgach miejskich nieodległego Wojnicza, których specyfika i sposób prowadzenia okazały się zbliżone do pilzneńskich ksiąg miejskich. Rozprawa podzielona została na pięć rozdziałów. Rozdział I ma charakter wprowadzający. Dotyczy dziejów miasta w badanym okresie i został podzielony na sześć podrozdziałów. Scharakteryzowano w nim okres przedlokacyjny, lokację i początki wójtostwa, obszar lokowanego miasta, rzemiosło oraz handel, a także parafię z uwzględnieniem szpitala. Wspomniano także o konfliktach pomiędzy starostami a miastem, które szerzej omówiono już w artykule dotyczącym konfliktów Tarnowskich i Tarłów z Pilznem w XVI stuleciu. W rozdziale II przedstawiono instytucję rady miejskiej, w tym wybory do rady i urząd burmistrza. Scharakteryzowano w nim także praktykę urzędową oraz skład osobowy samej rady, z uwzględnieniem zawodów członków kolegium radzieckiego, złożonego głównie z rzemieślników. Rozdział III został poświęcony ławie miejskiej. Analogicznie do rozdziału poprzedzającego omówiono w nim praktykę urzędową oraz dokonano analizy prozopograficznej składu osobowego ławy. Natomiast w rozdziale IV skoncentrowano się na kancelarii miejskiej oraz pozostałych urzędach (m.in. instygatora) i służbach miejskich (kat, stróż miejski, straż nocna, rurmistrz, sługa miejski). W ostatnim, V rozdziale analizie poddano związki i koligacje rodzinne w kręgu elity władzy. Przedstawiono w nim rodziny, które przez jedno lub kilka pokoleń utrzymywały się we władzach miejskich a także związki rodzinne pomiędzy nimi. Podjęto także próbę ustalenia stanu majątkowego członków rady i ławy. Nie sposób jednak z uwagi na szczupłość źródeł i ograniczoną liczbę testamentów przedstawić kompletną kondycję majątkową mieszczan. Jednakże udało się potwierdzić majątek nieruchomy i ruchomy będący własnością niektórych mieszczan XV-XVII wiecznego Pilzna, w tym przede wszystkim domy, ogrody, kamienice oraz „folwarki" podmiejskie, a także sumy pieniędzy i sprzęty domowe. Uzupełnienie rozprawy stanowią aneksy. Pierwszy z nich (I) to spis urzędników miasta Pilzna od XIV do XVIII stulecia. W spisie tym ujęto 498 urzędników: rajców, ławników, wójtów oraz pisarzy miejskich. Spis obejmuje szeroki zakres chronologiczny, ale występują w nim luki spowodowane licznymi brakami w materiale źródłowym. Pierwszym znanym następcą wójta Dobiesława wzmiankowanego w przywileju lokacyjnym był Mikołaj i to on z uwagi na najdawniejsze zachowane akta radzieckie otwiera spis urzędników miasta Pilzna pod rokiem 1377. Największą liczbę urzędników udało się zidentyfikować w drugiej połowie XV, w XVI i w pierwszej połowie XVII stulecia. Dla późniejszego okresu brak wystarczających źródeł, gdyż księgi miejskie nie zachowały się. Tu liczne luki starano się wypełnić informacjami pozyskanymi z pilzneńskich ksiąg metrykalnych, które zachowały się od 1669 roku. Aneks nr II zawiera zestawienie przyjętych do prawa miejskiego w XV w.. W Pilźnie prawo miejskie w okresie od 1470 roku do 1493 roku uzyskało łącznie 239 osób. W aneksie III ujęto tabelę cechmistrzów, wybrano osiem działających w Pilźnie cechów, które stanowiły istotny element porządku administracyjnego w mieście, reprezentując tzw. trzeci ordynek. W niniejszej pracy starano się ustalić skład władz miejskich Pilzna od czasów najdawniejszych do 1772 roku. Wyróżniono pokaźną grupę urzędników stanowiących aparat administracyjny Pilzna między XIV a XVIII stuleciem. Nadto badania nad specyfiką pilzneńskiego samorządu potwierdziły ugruntowane już tezy historyków zajmujących się elitami miejskimi o systematycznym zamykaniu się kręgów urzędniczych, czego konsekwencją było przechodzenie władzy z ojca na syna bądź w kręgu krewnych i powinowatych. Praca powstała w ramach projektu nr 0087/NPRH3/H11/82/2014 Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki Urzędnicy miejscy z ziem dawnej Rzeczypospolitej, Śląska i Pomorza w XIII-XVIII wieku, realizowanego w latach 2014-2018.

The aim of the doctoral thesis is to present the specificity of the council and lay judges' bench as well as the official practice of these bodies of the municipal self-government. The chronological scope of the thesis covers the period from the historical beginnings of the town, or the first written references about its offices and officials, to 1772, when the organisation of the municipal authorities changed and the number of councillors was reduced to four after the first partition of the Polish state and the town's takeover by the Austrians. The subject under study required the comprehensive research on the structures of self-governments in the former urban communes. The primary source base consists of both handwritten and printed sources. The first group includes books of the council, lay judges' bench, as well as the book of the land voigt and lay judges' bench. They became an element that was essential to explore the composition and organisation of the municipal authorities of the town. Moreover, also the birth certificate registries proved to be very useful, as they allowed to systematize family affinities of the urban ruling elite. The second collection of primary sources consists of printed sources. Focusing on comparative purposes, I selected several items from this group, such as the book of the council of Pleszew, the book of lay judges' bench of Szamotuły, the town book and book of the bench of nearby Wojnicz, whose specificity and manner of conducting turned out to be similar to the Pilzno town books. The dissertation is divided into five chapters. The introductory first chapter concerns the history of the town in the analysed period. It is divided into six subsections, presenting the pre-charter period, the granting of the charter and the beginnings of the voigtship, the area of the town according to the charter, the urban craft and trade, and the local parish, including the hospital. Mention was also made of conflicts between the starostas and the town, which are discussed in greater detail in the article on the conflicts between the families of Tarnowski and Tarło and Pilzno in the 16th century. Chapter two presents the institution of the municipal council, including the elections to the council, and the mayor's office. It also describes the official practice and composition of the council, as well as the professions of members of the body, mainly made up of craftsmen. Chapter three was dedicated to the lay judges' bench of Pilzno. Analogically to the previous chapter, the official practice was discussed and the prosopographic analysis of the composition of the bench was made. Moreover, chapter four focuses on the municipal chancellery and other offices (including the instigator) as well as municipal services (executioner, guardian, night guard, pipe-maker, municipal servant). Finally, chapter five presents the analysis of the relationships and family affinities in the circle of ruling elite. It discusses families who held the municipal offices for one or several generations, as well as family relationships between them. An attempt was made to establish the property status of the council and bench members. However, due to the scarcity of primary sources and limited number of last wills it is impossible to present the complete property status of the townspeople. Nevertheless, it is still possible to indicate the immovable and movable property owned by some burghers of the 15th-17th-century Pilzno, including, above all, houses, gardens, tenement houses and suburban farms, as well as sums of money and household appliances. The dissertation is supplemented by appendices. The first of them (I) is a list of officials from the Pilzno from the 14th to 18th c. The list includes 498 officials: councillors, lay judges, voigts and town writers. The chronological range of the list is wide; however, there still are some gaps due to deficiencies of the primary source material. The first known successor of the voigt Dobiesław mentioned in the charter was Mikołaj. Due to the state of preservation of the council records, it is the name that opens the list of officials of Pilzno in 1377. The largest number of officials was identified in the second half of the 15th, 16th c. and the first half of the 17th c. The town books from the further period did not survived making the identification more difficult. In this case, the numerous gaps were filled with information obtained from the Pilzno birth certificate registries, kept from 1669. Annex II contains a list of citizens who were granted the town rights in the 15th c. In the period from 1470 to 1493 as many as 239 people were granted the Pilzno town rights. Annex III contains a table of guild masters; eight guilds of Pilzno were chosen, as they constituted an important element of the administrative order in the town, representing the so-called Third Order (dritte Ordnung). The intention of this dissertation was to determine the composition of the town authorities of Pilzno from the earliest times until 1772. A large group of officials representing the administrative apparatus of Pilzno was identified for the period between 14th and 18th c. Moreover, the research on the specificity of the Pilzno self- government has confirmed the well-established thesis of historians of urban elites about the systematic closure of officials, which resulted in the intergenerational transfer of offices (from father to son, or relatives and kinsmen). The thesis was written as a part of the project no. 0087/NPRH3/H11/82/2014 funded by the National Programme for the Development of Humanities entitled Urzędnicy miejscy z ziem dawnej Rzeczypospolitej, Śląska i Pomorza w XIII-XVIII wieku, implemented in 2014-2018.