Dzieło malarskie jako tekst i jako kontekst w ponadgimnazjalnym kształceniu kulturowo-literackim

Abstract

W rozprawie podjęto zagadnienia dotyczące dzieła malarskiego jako przedmiotu refleksji w kształceniu kulturowo-literackim. Praca składa się z dwóch części i swym zakresem obejmuje całą historię obecności malarstwa w edukacji prowadzonej w ramach szkolnego przedmiotu "język polski" (cz. I: od roku 1881 do II wojny światowej, cz. II: 1945-2009). Obie części zostały podzielone na trzy komplementarne rozdziały, w których omówiono a/ wszystkie obowiązujące w danym okresie ministerialne programy nauczania (a także wybrane programy obowiązujące w poszczególnych szkołach w czasach rozbiorów oraz dzisiejsze tzw. podstawy programowe), b/ niemal wszystkie używane w szkołach podręczniki (zwłaszcza te, w których pojawiały się reprodukcje dzieł sztuki) i cl wszystkie najważniejsze publikacje praktyków i teoretyków nauczania/uczenia się w ramach języka polskiego, dotyczące "dydaktyki" malarstwa. W razie potrzeby w pracy sięgano również do programów i publikacji z zakresu przedmiotów "pokrewnych" - tzn. "rysunków", "plastyki", "wychowania plastycznego", "sztuki", "wiedzy o kulturze" oraz "historii". Cały materiał (programy, podręczniki, publikacje naukowe) został szczegółowo przeanalizowany, uporządkowany i krytycznie oceniony -zarówno w ujęciu historycznym, jaki i pod kątem przydatności w dzisiejszym kształceniu kulturowo-literackim (przeważnie były to sprawy dotąd zupełnie niespenetrowane lub spenetrowane w stopniu minimalnym).

Efektem końcowym rozprawy jest sformułowanie docelowej koncepcji "czytania" malarstwa w ramach kształcenia kulturowo-literackiego (czwarty, ostatni rozdział części II) -zakorzenionej w przebadanej uprzednio historii, ale także w szkolnej praktyce, uwzględniającej współczesne uwarunkowania kształcenia kulturowo-literackiego na poziomie głównie szkół ponadgimnazjalnych i osadzonej nie tylko na gruncie literaturoznawstwa, lecz również na gruncie innych dziedzin nauki (psychologia, socjologia, filozofia, antropologia filozoficzna, wiedza o sztukach plastycznych, estetyka i neuroestetyka). Praca zmierza do konkluzji, iż dzieło malarskie może stać się przedmiotem refleksji w ramach kształcenia kulturowo-literackiego (jako tekst główny oraz/lub jako kontekst), ale ze względu na swą autonomię i specyfikę domaga się ono - na równych prawach z literaturą - świadomie strukturowanych sytuacji uczenia się, a więc świadomie strukturowanych warunków kontaktu z dziełem oraz warunków odbioru dzieła. Przy czym "strukturowanie" oznacza wszelkie działania związane z konkretną sytuacją uczenia się, podejmowane zarówno na poziomie projektowania tej sytuacji, jak i na poziomie jej konkretnej realizacji, umożliwiające osiąganie założonych celów lektury (w wymiarze ogólnym jest to refleksja/autorefleksja o charakterze egzystencjalnym), a także chroniące dzieło malarskie przed instrumentalnymi "nadużyciami", o które -jak dowodzą przeprowadzone w pracy rozpoznania historyczne oraz analiza współczesnych uwarunkowań edukacji - w kształceniu kulturowo-literackim szczególne łatwo.

The dissertation deals with issues concerning a painting treated as an object of reflection in culture and literary education. The work consists of two parts and covers the whole history of the presence of painting in education carried out within the scope of the school subject of "Polish" (Part I: from 1881 to World War II, Part II: 1945- 2009). Each part consists of three chapters discussing a) all Ministry of Education curricula in force at a given time (as well as selected syllabuses in force in certain schools under the Partitions, and current so called basic syllabuses), b) all coursebooks approved for school use (especially those in which appeared reproductions of works of art), and c) all the most important publications of practitioners and theoreticians of teaching/leaming within the framework of Polish lessons, concerning the "didactics" of painting. As the need arose, the author also dealt with syllabuses and publications concerning the related school subjects, i.e. "drawing", "fine arts", "fine arts education", "art", "culture studies" and "history". All the material (syllabuses, coursebooks, publications) was thoroughly analyzed, ordered and critically assessed, both from the historical angle and with a view to its usefulness in current culture and literary education (mostly these were areas completely unresearched so far or researched to a minimal extent).

The final effect of the dissertation is an attempt to formulate a target concept of "reading" painting within the framework of culture and literary education (the fourth chapter of Part II) - rooted in the previously analyzed history but also in the school practice, taking into account contemporary circumstances of culture and literary education in upper secondary schools, and based not only in literary studies, but also in other fields of knowledge (psychology, sociology, philosophy, philosophical anthropology, fine arts studies, esthetics and neuroesthetics). The author is driving at the conclusion that a painting can become an object of reflection within the framework of culture and literary education (as the main text and /or as a context), but due to its autonomy and specific nature, it requires, like literature, consciously structured learning situations, i.e. consciously structured conditions of the contact with a work of art and conditions of the reception of a work of art. "Structuring" is understood as any activities connected with a concrete learning situation, undertaken both at the level of designing this situation and at the level of its execution, enabling the achievement of adopted objectives of reading (on a general plane, it is a reflection/self-reflection of existential nature), but also protecting the painting from instrumental "abuse", which - as historical research conducted in the thesis and the analysis of current circumstances of education prove - is particularly easy in course of culture and literary education.