Myślenie utopijne u podstaw polskiej „fantastyki socjologicznej” (1979-1989)

Abstract

Autor rozprawy zanalizował piętnaście utworów należących do konwencji "fantastyki socjologicznej" w świetle trwałości i aktualności myślenia utopijnego. W centrum uwagi pozostaje "fantastyka socjologiczna” z okresu jej dominacji w polskiej literaturze fantastycznej, w latach 1979-1989 (powieści Janusza Zajdla, Edmunda Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa i in.). Myślenie utopijne traktowane jest w rozprawie nie jako przekonanie o możliwości zaistnienia doskonałych urządzeń społecznych, lecz jako metoda organizowania i testowania zespołów wartości pretendujących do miana systemów, jako unikatowy sposób myślenia i dyskusji o społeczeństwie. Pierwsza część rozprawy poświęcona jest horyzontom tradycji (utopii i science fiction), wobec której określają się twórcy "fantastyki socjologicznej". Część druga natomiast zawiera analizę strategii narracyjnych i schematów fabularnych, z naciskiem na obecność dziedzictwa myślenia utopijnego. Autor rozprawy dowodzi, że przyjęcie odpowiedniej strategii narracyjnej pociąga za sobą konsekwencje o charakterze poznawczym i ideologicznym. W przeważającej większości utworów "fantastyki socjologicznej" odnaleźć można typowe wyznaczniki narracji personalnej jako antyuautorytarnej. "Fantastyka socjologiczna" uwydatnia zatem nakładanie się problematyki władzy politycznej i problematyki kompetencji autorsko-narracyjnych.

The author of this thesis argues that polish "sociological" science fiction adopted a way of thinking of Utopians (the "utopian thinking"). But, first of all, the utopia in this meaning is neither propaganda of a revolution, nor simple daydreaming. It is a work of fiction, and as such, it has its own status. Utopia is both earnest and playful. Utopian thinking is actually a mode of arranging a world-outlook and knowledge. Polish dystopian writers of last century tried to test a wide range of totalitarian systems, most of them claiming to be perfect societies. The first part of the thesis contains a description of utopian tradition and science fiction, the second is an analysis of narrative strategies. Polish "sociological" SF is more than simple satire on polish communism. It tries to reveal secret dependencies between authority, knowledge and narrative structures.