Kobieta jako wartość w poezji Tadeusza Różewicza : studium semantyczno-stylistyczne

Abstract

Praca "Kobieta jako wartość w poezji Tadeusza Różewicza. Studium semantyczno-stylistyczne" zawiera wstęp, 6 rozdziałów, wnioski końcowe i bibliografię; liczy 216 stron.

W przedmowie podaję główną motywację, która była przyczyną wyboru tematu: powszechnie zauważalny niepokój o kondycję moralną współczesnego człowieka. Nieobcy jest on również Tadeuszowi Różewiczowi, laickiego strażnika wartości, u którego szczególną uwagą obdarzyłam wybraną przeze mnie samoistną wartość osoby - kobietę. Zapytałam, kim jest, jaka jest kobieta w Różewiczowskim świecie opuszczonym przez Boga?

We wstępie formułuję cel i zakres pracy: "jest nim przedstawienie wizerunku kobiety w utworach poetyckich Różewicza od strony języka wartości, czyli zbadanie go pod kątem walorów aksjologicznych" (s. 7). Odczytać go chciałam na poziomie rozumienia tekstu jak i świadomie przeprowadzonych przez poetę operacji wartościowania, wyrażonych za pomocą środków językowych. W tym celu skorzystałam z podstawowych założeń i osiągnięć wypracowanych przez promotorkę polskiej lingwistyki aksjologicznej: Jadwigę Puzyninę.

Podstawowych narzędzi badawczych dostarczył mi kognitywizm, wraz z jego metodami, głównie w ujęciu prof. Jerzego Bartmińskiego. Posłużyłam się więc językowym obrazem świata, celem odtworzenia poetyckiej wizji kobiety. Profilowanie zaś pozwoliło mi na dokonanie wyróżnienia poszczególnych typów kobiecych bohaterek, zróżnicowanie ich pod względem pełnionych ról społecznych, doświadczeń, relacji osobowych, wieku. Należą do nich: matka, żona, kochanka, dziewczyna z okresu wojny, stara kobieta. W obrębie poszczególnych profili ogólnych, możliwe było dokonanie dalszego, szczegółowego profilowania. Punkt widzenia odsyłał najczęściej do podmiotu lirycznego - autora bądź jego porte-parole. Pozwalał także scharakteryzować prezentowany przez nich system wartości, światopogląd, wpływający na kreowany obraz bohaterki, np. kim jest, jak wygląda współczesna "zła kobieta", dla kogo jest ona antywartością kto zaś tego negatywnego wartościowania nie dostrzega? Perspektywa natomiast rzutuje na główne, podejmowane przez poetę tematy, związane z czasem wojny i współczesnej kultury masowej.

W pracy wykorzystuję również koncepcję modelu Wielkiego Łańcucha Bytów wedle Tomasza Krzeszowskiego. Umieszczam na nim wyraźnie negatywnie wartościowane w tekście przykłady złych kobiet. Pewne zaburzenia na skali bieguna, przypisanie na czas dyskursu bytowi z poziomu wyższego, cech z poziomu niższego, wskazują równocześnie na sposoby, za pomocą których poeta osiąga negatywny obraz kobiety, jego technikę deprecjacji.

Szczegółowemu zbadaniu sposobów wartościowania na poziomie językowym służy rozdział: pt. "Środki wyrażania wartościowań w tekście poetyckim Tadeusza Różewicza". Problem ten dokładnie jest opracowany przez Jadwigę Puzyninę. Rozdział pt.: "Zasięg i organizacja pola pojęciowo-wyrazowego wartości kobieta" oparłam na metodologii Ryszarda Tokarskiego.

Wnioski wynikające z analizy tekstów prowadzą do stwierdzenia, że Różewiczowski punkt patrzenia na kobietę ogniskuje się głównie na próbie widzenia w niej przede wszystkim człowieka. Niestety, czasem sprowadza się ono, bowiem taka jest rzeczywistość, którą opisuje, do ciała postrzeganego w sposób przedmiotowy, zaspokajającego potrzeby tylko ciała, jednostki pozbawionej wrażliwości na wartości wyższe, z zatracanymi coraz bardziej potrzebami duszy. Takie są np. cudzoziemki, piękne panie z magazynów, kobiety upadłe czy próbujące za wszelką cenę ukryć swój wiek starsze damy. Rzadziej kobieta bywa muzą poety. Najbardziej wzruszają jednak poetyckie kreacje: matki i starej, prostej kobiety, bowiem te właśnie są bohaterkami pozytywnie wartościowanymi.

Obraz kobiety Różewicza mocno osadzony jest w konkretnym czasie historycznym i kulturowym, a więc odbijają się w nim echa kataklizmu wojny oraz wyjaławiającej człowieka z wartości duchowych, kultury hołdującej pop-artowi. Człowiek Różewicza bywa więc poniekąd marionetką w teatrze, coraz gorzej urządzonego świata.

Dla poety jednak najważniejsza jest etyka, lecz by do niej dotrzeć, w opisie kobiety posługuje się również językiem estetyki, obyczaju i poznania. Poetycki obraz kobiety, nie jest wizją wyabstrahowaną z rzeczywistości - korzysta zarówno z cech kategorialnych jak i stereotypowych. Pokrywa się zazwyczaj z jej wartościowaniem zawartym w języku potocznym, jedynie stara kobieta, która w dobie kultu młodości jako osoba przede wszystkim nieatrakcyjna fizycznie, jedynie u Różewicza zostaje doceniona.

O kobiecie poeta mówi swoim językiem prostym, bazującym na mowie potocznej, która wykorzystuje konkretność znaczeń tekstu. Wprowadzanie nazw zwykłych, z codziennych realiów uzyskuje walor literackości dzięki osadzeniu ich w odpowiednich kontekstach, posłużeniu się paradoksem, ironią. Poeta pisze lakonicznie, skrótowo. Jest powściągliwy w wyrażaniu emocji, antyliryczny. Uczuć nie nazywa, lecz je opisuje. Używane do opisu nazwy mają znaczenie symboliczne, utrwalone w języku czy tworzone doraźnie. Poeta posługuje się też prostym wartościowaniem kontrastowania globalnego: dobra/zła, piękna/brzydka, młoda/stara. Ten szkicowy sposób przedstawiania postaci typowy jest zwłaszcza w przypadku mówienia o kobiecie prostej. Podaje, np. konkretne elementy jej ubioru, które wskazują na ich niską wartość materialną i ten zewnętrzny, ubogi strój kontrastuje z bogactwem jej wnętrza. Inaczej postępuje w przypadku opisu kobiet zepsutych - bogata zewnętrzność opisu, liczba wymienianych szczegółów odpowiadać będzie jej wewnętrznej pustce.

Jednak i w tej poezji, programowo sprzeciwiającej się przerostowi metaforyki, znaleźć można figury poetyckie, najczęściej porównania, pejoratywnie wartościujące animalizacje, reifikacje.

Poeta jako moralista subtelny, posługuje się często ambiwalencją znaczeń, świat postrzega w jego złożonej formie. Równocześnie jednak czytelny i klarowny jest jego system wartości podstawowych, pozwalający odróżnić dobro od zła.

This dissertation: The Value of a Woman in Tadeusz Różewicz’s poetry. A Semantic-stylistic Study consists of Introduction, 6 chapters, Conclusions and Bibliography and contains 216 pages.

In Preface I introduce the main motivation for choosing this subject: universally noticeable anxiety over a contemporary people’s moral condition. Tadeusz Różewicz, a lay warden of values, is also familiar with the above-mentioned feeling. Analyzing his works I chose to focus on the self-contained value of a person - a woman. I asked who and what a woman was like in Różewicz’s God forsaken world.

In the Introduction I formulate the purpose and the scope of the dissertation which is to present the image of a woman in Różewicz’s poetry from the perspective of the language of values, i.e. explore it with regard to axiological qualities (page 7). I wanted to interpret his works on the levels of text comprehension and also Różewicz’s consciously employed evaluative operations. To achieve that end I made use of the basic achievements and assumptions developed by the promoter of Polish axiological linguistics - Jadwiga Puzynina.

Cognitive psychology, including its methods, mainly as presented by prof. Jerzy Bartmiński, provided me with the essential research tools. I used the linguistic image of the world in order to reconstruct the poetic vision of a woman. Profiling enabled me to describe in detail particular types of feminine characters and differentiate between them with respect to the roles played by them in the society, their experiences, personal relations, or age. Among them the following profiles can be found: a mother, a wife, a lover, a wartime girl, and an old woman. Within the individual general profiles it was possible to carry out further and more detailed characterization. The point of view was frequently associated with lyrical I - the author or his porte-parole. That also provided the possibility of characterizing their system of values, or their world view, influencing the creation of the image of a woman; e.g. who 'a bad woman’ is, what she is like, for whom she is an anti-value, or who are those not perceiving the negative evaluation. The perspective has an effect on main subjects picked by the author, which are associated with wartime and contemporary mass culture.

In this study I also refer to the conception of the model of The Great Chain of Being by Tomasz Krzeszowski. I put examples of clearly negatively evaluated ‘bad women’ into it. Certain disturbances e.g. ascribing qualities of a being from a lower level to a being from the higher level for the time of discourse, indicate at the same time the methods by which the poet achieves the negative illustration of a woman, or his depreciation technique.

The chapter entitled Ways of Expressing Evaluations in Tadeusz Różewicz’s Poetry is devoted to the thorough exploration of the methods of evaluation on the linguistic level. That problem is accurately described by Jadwiga Puzynina. The Scope and Organization of the Semantic Word Field of ‘The Value of a Woman’ is the chapter which I based on Ryszard Tokarski’s methodology.

The conclusion emerging from the text analysis is that Różewicz’s perspective of looking at a woman is focused mainly on an attempt to see in her above all a human being. Unfortunately in the reality described by him it all boils down to a way of satisfying only the needs of the objectificated body, or an individual deprived of the sensitivity to higher values, with gradually lost needs of the soul. Such are e.g. foreigners, beautiful women from the magazines, fallen women or old ladies trying to disguise their age at all cost. Less often a woman is the poet’s muse. The most moving, however, are poetic creations of a mother and an old, simple woman, as they are positively evaluated.

The image of Różewicz’s woman is firmly set in specific historical and cultural frames which reflect the effects of war and the pop-art culture depriving people of spiritual values. Różewicz’s human being happens to be a kind of a marionette in the theatre of the increasingly disordered world.

For the poet, however, ethics is most important, but to reach it, he makes use of the language of esthetics, custom and cognition in the description of women. Poetic image of a woman is not deprived of the influence of the reality - it employs both categorial and stereotypical qualities. It usually overlaps with the evaluation of a woman included in common speech and only an old woman, who is physically unattractive in the era of the youth cult is appreciated in Różewicz’s poetry.

The poet speaks about women using a simple language, based on colloquial speech, which makes use of the concreteness of the meaning of the text. Introduction of ordinary names, from every-day reality gains the quality of literariness thanks to embedding them in appropriate contexts, and the use of paradox, or irony. The poet writes laconically and briefly. He is anti-lyrical and reserved in expressing emotions. He does not name but describes them. The names used have symbolic meanings either fixed in language or created ad-hoc. The poet also employs simple evaluation of global contrasting: good/bad, pretty/ugly, or young/old. That sketchy way of presenting characters is typical especially in the case of the description of a simple woman. The author e.g. lists particular elements of clothing, indicating their low material value, and contrasts them with the woman’s rich inside. When he describes a spoilt woman - the rich outwardness of the description, or the number of the details listed will correspond to the woman’s inner emptiness.

According to its programme, this kind of poetry opposes the excess of metaphors; figures of speech, however, and most frequently similes, pejoratively evaluative animalization, or reifications can be found.

The poet as a subtle moralist makes frequent use of the ambivalence of meanings, he perceives the world in a complex way but at the same time his system of basic values is clear and allows one to distinguish good from evil.