Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. 217. Studia de Arte et Educatione 11. Nie tylko kreacja. Sztuka jako narzędzie badawcze

Abstract

Tom Annales… poświęcony jest sztuce rozumianej jako narzędzie badawcze, które realnie przyczynia się do wzrostu wiedzy o świecie i o naszej w nim roli. W mocnej wersji tego sformułowania, sztuka postrzegana z tej perspektywy miałaby wnosić nową wiedzę na równi z innymi dyscyplinami naukowymi. W najsłabszej wersji tego stwierdzenia, artyści podejmując intencjonalnie inne cele i opierając się jedynie na swoim doświadczeniu i intuicji artystycznej, w nieuświadomiony sposób osiągają wyniki, które później można oceniać jako poznawcze. W tym tomie chcemy zwrócić uwagę na wachlarz różnorodnych praktyk badawczych sztuki, które artyści podejmują mniej lub bardziej intencjonalnie lub nieświadomie. Choć problem kognitywnej funkcji sztuki był wielokrotnie podejmowany przez samych artystów, to w teorii sztuki przyjmował najczęściej formę „kwestii towarzyszącej” a rzadko bywał określany jako zasadniczy. Niemal zawsze ważniejsza okazywała się funkcja estetyczna sztuki powiązana z kreacją i autonomicznymi wartościami artystyczno-estetycznymi. Z przeważającej części narracji teoretycznych wyłania się zestetyzowany obraz sztuki przeszłości i to niezależnie od tego, jak dawnych epok artyści podkreślali swój cel badawczy jako kluczowy. Sztuka późnośredniowieczna, dzieła Leonarda i Albertiego, XIX-wiecznych realistów i impresjonistów, działalność XX-wiecznej awangardy i neoawangardy, a także współczesne projekty artystyczne to przykłady twórczości, w której eksperyment artystyczny idzie w parze z eksperymentem naukowym. Mimo że problematyka poznawczej funkcji sztuki jest głęboko zakorzeniona w jej historii, to temat tomu został wywołany przez dające się zaobserwować we współczesnych praktykach artystycznych zjawisko coraz częstszego przyjmowania przez twórców postawy artysty badacza, który opracowuje swoje projekty artystyczne z myślą o realnych wynikach poznawczych, jak dzieje się to m.in. w pracach bio-artu, sztuki transgenicznej, różnych nurtach sztuki posthumanistycznej, sztuce nowych mediów skoncentrowanej na kwestii interfejsu człowiek–komputer (BCI) lub człowiek–sieć, czy szeroko pojętej sztuce społecznej. W ten sposób twórcy, kierując coraz częściej swoją uwagę na pozaartystyczne konteksty, funkcjonują w ramach tzw. sztuki poza sztuką. Wolfgang Welsch przeciwstawiając ten ostatni termin pojęciu „sztuki dla sztuki” (tj. sztuki autonomicznej), chciał przez nie opisać działania artystów, którzy nie prezentują już kreacji i artystycznego punktu odniesienia, lecz wchodzą w przestrzeń społeczną, polityczną, ekonomiczną, historyczną czy ogólnie naukową, jeśli rozumiemy przez to otwarte i systematyczne badanie różnych aspektów rzeczywistości. Welsch zwrócił uwagę na swoisty rozziew między praktyką artystyczną początku XX w. a towarzyszącą jej teorią sztuki, który pogłębił się w późniejszych dekadach. Polegał on na tym, że gdy artyści przestali skupiać się na sztuce, to teoretycy nadal zajmowali się nią jakby ta wciąż była skoncentrowana wyłącznie na sobie. Artyści „wymknęli” się teoretykom, opuszczając „złotą klatkę” sztuki autonomicznej, kierując uwagę na problemy społeczne, moralne, polityczne, związane z industrializacją lub naukowymi analizami języka wizualnego czy percepcji. Jeśli zdaniem Welscha na początku XX w. sztuka przeobraziła się w „sztukę poza sztuką”, to na początku XXI w. artyści poszli w tym kierunku jeszcze dalej i zaczęli działać jak naukowcy, którzy przeprowadzają eksperymenty w kontrolowanych warunkach, aby dowiedzieć się czegoś więcej na temat procesów i zjawisk współczesnej rzeczywistości. Z jednej strony, artyści czerpią inspiracje, metody i narzędzia do swej twórczości z zaawansowanych nauk (w tym m.in. z genetyki, neuronauk, antropologii, badań socjologicznych i psychologicznych) oraz z nowych technologii (w tym biotechnologii i technologii cyfrowych), z drugiej natomiast, przeobrażają się w badaczy–eksperymentatorów, którzy interweniują w różnorodne procesy rzeczywistości, posługując się ingerującymi strategiami, lub inicjują całkiem nowe procesy, które często obierają swą własną drogę tak, że na kolejnych ich etapach źródłowy związek ze sztuką przestaje być zauważalny. Jak wygląda współczesność i historia strategii badawczych w sztuce? W jaki sposób artyści wykorzystują narzędzia i metodologie naukowe w swojej twórczości? Czy wskazywanie na swoisty „zwrot naukowy” w praktykach artystycznych jest uzasadnione? Czy dzieło sztuki lub działanie artystyczne mogą stać się efektywnym narzędziem badania i poznawania rzeczywistości? Na te i inne pytania związane z relacją między sztuką a nauką starają się odpowiadać autorzy artykułów zebranych w niniejszym tomie.