I valori aspettuali e temporali del trapassato prossimo nell’italiano scritto e parlato

Abstract

La presente ricerca si propone di analizzare il modo in cui i valori tempo-aspettuali del trapassato prossimo si traducono nelle diverse possibilità di impiego di questo tempo nella lingua italiana contemporanea. Il trapassato prossimo è un tempo verbale estremamente versatile, impiegato correntemente nell'italiano sia scritto che parlato in una grande varietà di usi. Ciò è dovuto alle sue specifiche proprietà aspettuali di tipo risultativo, che gli permettono di essere usato in sostituzione sia di tempi verbali tipicamente imperfettivi come l'imperfetto che di tempi perfettivi come il passato remoto. Nella narrazione principale il trapassato prossimo è impiegato prevalentemente nella sua interpretazione risultativa per congelare o far tomare indietro la linea narrativa. All'interno delle analessi, invece, il trapassato prossimo assume quella funzione propulsiva che solitamente è svolta dal passato remoto. Nella lingua orale, da una parte si riscontrano i medesimi impieghi osservati nello scritto, ma dall'altra ne emergono di nuovi, direttamente legati alla dimensione dialogica tipica del parlato spontaneo.

Celem pracy jest analiza wpływu cech aspektowych i czasowych włoskiego czasu zaprzeszłego (trapassato prossimo) na jego użycie we współczesnym języku włoskim. Z aspektowego punktu widzenia, podobnie jak inne czasy złożone, trapassato prossimo ma znaczenie rezultatywne (perfektowe), ale może być też zastosowany w celu wyrażenia zarówno aspektu perfektywnego (dokonanego), jak i imperfektywnego (niedokonanego). Te cechy charakterystyczne sprawiają, że czas ten może być używany w skrajne różnych kontekstach komunikacyjnych oraz że w wielu sytuacjach może być parafrazowany przez czasy z nim "konkurujące". W narracji głównej służy do "wstrzymania" lub cofnięcia akcji do tyłu, najczęściej dzięki znaczeniu rezultatywnemu. W retrospekcjach, sytuacja jest natomiast odwrotna. Z jednej strony zachowane zostają wszystkie użycia obserwowane w narracji głównej, z drugiej zaś przejawiają się nowe, związane z interpretacją procesualną, gdzie czas trapassato prossimo jest stosowany w celu pchnięcia do przodu akcji w ramach narracji retrospekcyjnej. W narracjach ustnych występują te same zastosowania, co w korpusie pisemnym - włączając również te, które mogłyby wydawać się bardziej związane z wymiarem tekstu pisemnego w powieściach, charakteryzującego się wysokim poziomem planowania. Z drugiej strony jednak, pojawiają się tu nowe cechy bezpośrednio związane z wymiarem ściśle dialogicznym uwzględnianych przykładów.

The aim of this work is to analyze the impact of the specific aspectual and temporal values of the pluperfect (trapassato prossimo) on its multiple uses in contemporary Italian. Although its prototypical uses are strictly linked to resultativity, the pluperfect can be used both in perfective and imperfective contexts, assuming a certain variety of functions. While it is primarity used to freeze or push-back the narrative in the main storyline, inside analeptic fragments it can push forward the thread-of-discourse with a propulsive function, which is typical of perfective tenses, such as the simple past (passato remoto). The same uses described in the written language are reported in the oral corpus - even those which seemed to be strictly related to the structures of literary prose. On the other hand, several new usages directly linked with the pragmatical dimension of the dialogical context appeared.