Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. 124. Studia de Arte et Educatione 7. Tożsamość w literaturze i sztuce czasów nowoczesnych i w epoce postmodernizmu. Ujęcie transdyscyplinarne

Abstract

Zbiór prezentuje artykuły przygotowane w związku z badaniami nad tożsamością w różnych dziedzinach kultury, szczególnie w czasach najnowszych, ale także w wybranych przykładach twórczości dawniejszej. Zawiera proste obserwacje, pogłębione analizy wybranych przykładów z różnych dziedzin, zestawienia oraz próby szerszych interpretacji. Teksty dotyczą literatury i języka, sztuk wizualnych, reklamy, zagadnień edukacyjnych, wreszcie, niejako autotelicznie, problemu poruszania się pomiędzy różnymi dziedzinami. Pytania o możliwość definiowania reklamy jako dzieła sztuki, zachowywania istoty wypowiedzi mimo jej przeformułowania, hermeneutyczne próby dotyczące Diane Arbus albo Sophie Calle sąsiadują z refleksjami wywołanymi lekturą dzieł nie tylko Olgi Tokarczuk, Zbigniewa Herberta czy Mariana Pankowskiego, ale i Adama Mickiewicza. Dzieła i analityczno-interpretacyjne rozważania dotyczą postaw związanych z czasami nowoczesnymi, często jednak również kontrowersyjnych sytuacji właściwych epoce postmodernizmu. Szczególną wartością zbioru jest z jednej strony zestawianie poczucia kryzysu, głoszenia tożsamości płynnej oraz ironii w odniesieniu do biologicznego i kulturowego dziedzictwa, a z drugiej strony postawy poszukiwania fundamentów osobowości jednolitej. Odnajdywanej w myśleniu, pamiętaniu i dialogu z innym, kultywowaniu tradycji antycznej, czy w uniesieniu wywołanym nie tylko fantastycznym wizjonerstwem, ale i wrażliwością na transcendencję. Kryteria czasu, miejsca i dyscypliny twórczej nie są najważniejsze. Nabierają znaczenia tylko w kontekście aspektów poruszanych w danym artykule. Teksty traktują o pojęciu tożsamości w odniesieniu do dzieła sztuki i problemu jego definicji. Częściej jednak dotyczą człowieka oraz poczucia tożsamości osobowej i zbiorowej. Niekiedy zbliżają się do filozoficznych rozważań o tożsamości w ogóle. Płaszczyzny przenikają się niekiedy, co może stanowić wyzwanie dla konsekwentnego dyskursu, ale zarazem pokazuje, że kwestie jednolitości, uzasadnienia reguł, wolności, zróżnicowania, zmiany i płynności obecne są nie tylko w najczęstszych treściach dotyczących stałości osobowej, „wierności sobie”, myślenia i cielesności, Innego, wspólnoty, historyczności i pamięci, narodu. W rozważaniach obecne są poglądy tradycyjne i nowoczesne oraz postmodernistyczne. Osobną wartością zbioru jest zestawienie specyficznych ujęć właściwych różnym dziedzinom sztuki. Priorytetem jest transdyscyplinarność, tzn. nie tyle poruszanie się pomiędzy dziedzinami („inter-”), ile obserwacja tego, jak tożsamość dzieła, rzeczy, osoby, czy zbiorowości, postrzegana na oryginalne sposoby, pojawia się w różnych dyscyplinach, przenika je („trans-”), korzysta z inspiracji innymi doświadczeniami, mobilizuje różnorodny wysiłek twórczy, wywołuje wielorakie skojarzenia. Niektóre z nich powtarzają się lub są sobie bliskie. Przyjęty został zatem problemowy podział materiału. Za radą profesora Grzegorza Sztabińskiego są to części Tożsamość i tradycje; Tożsamość a inni; Poszukiwanie tożsamości a gry z tożsamością oraz wyodrębniony artykuł szczególnie skupiony na problemach edukacji. Jednocześnie wskazówki recenzentów, szczególnie kategoryczne uwagi prof. Feliksa Tomaszewskiego, pozwoliły na lepszą selekcję i poprawę artykułów. Choć nie zawsze udało się pogodzić krytykę i zamysł autorów albo połączyć opinie obydwu recenzentów. Być może kontrowersyjne obserwowanie przewodniego problemu z bardzo różnych perspektyw stanie się punktem wyjścia do kontynuacji badań o podobnym charakterze, rozumianych nie tylko jako inter- albo trandyscyplinarność, ale bardziej jako próby osiągania poziomu meta, wykraczającego ponad rozgraniczenia dyscyplinarne. Niewykluczone, że metadyscyplinarność, łącząca i szczegółowe analizy w obrębie różnych dziedzin, i ogólną refleksję natury filozoficznej, jest dopiero właściwą, potencjalnie odkrywczą metodą refleksji o tak istotnym współcześnie problemie tożsamości i jego obecności w przestrzeni szeroko rozumianej kultury. Tym bardziej, że odpowiedzi na wiele pytań wydają się możliwe do odnalezienia dopiero w obszarze metafizyki, a więc tego, co wykracza poza możliwości analiz tradycyjnie naukowych.