Antybohater w prozie polskiej po roku 1989 : próba typologizacji

Abstract

Założeniem pracy była próba typologizacji postaw antybohaterskich charakterystycznych dla postaci literackich polskiej prozy pisanej po 1989 roku – prozy nie tylko najnowszej, wciąż „żywej”, powstającej, ale i ściśle związanej z cezurą pozaliteracką: ze zmianą ustrojowo-gospodarczą, która pociągnęła za sobą głębokie przemiany społeczne. Problem badawczy, który stał się osią dysertacji, zawiązał się w oparciu o kilka kwestii natury niewyłącznie literaturoznawczej czy teoretycznoliterackiej. Sam termin antybohater jest niezwykle rozpowszechniony nie tylko w dziedzinie nauki o literaturze, ale w kulturze w ogóle. W kontekście rozlicznych prac badaczy anglosaskich (np. Victor Brombert czy David Simmons) zaskakuje jednak niewielkie zainteresowanie, jakie poświęcają antybohaterom polscy literaturoznawcy czy krytycy literaccy. Bez wątpienia nasza literatura również – i na równych prawach – rodzi swoich antybohaterów. Co więcej, w polskim literaturoznawstwie nieraz antybohaterami nazywano – choć dość rozbieżnie, umownie – postaci z twórczości Różewicza, Konwickiego czy Filipowicza. Mimo takich rozpoznań, brakuje badań nad tym typem bohatera literackiego – nie zapominając o dorobku Michała Januszkiewicza, który jednak poświęca się w dużej mierze literaturze modernizmu europejskiego i analizach twórczości przełomu 1956 roku autorstwa Hanny Gosk – szczególnie w kontekście twórczości najnowszej, a definicji terminu próżno szukać nawet w słownikach. Jednocześnie dostrzec można sporą popularność samego terminu – znów używanego dość swobodnie i zgoła odmiennie – w kulturoznawstwie (film, serial telewizyjny, komiks), także polskim, ale i w mediach, życiu społecznym. Niezwykle interesujący w odniesieniu do formułowanego problemu badawczego jest właśnie kontekst pozaliteracki. Czasy po 1989 roku to moment „gorączkowego poszukiwania nowych bogów”, jak pisał Marek Nowakowski, to „międzyepoka”, chwila formowania reprezentatywnego bohatera na-szych czasów. Tym istotniejsze wydają się formuły i wzorce, które zostają w no-wym podziale niejednoznacznie odtrącone. Szczególnie interesujące są właśnie te typy charakterologiczne, które pozostają na boku, w opozycji – jako niesprawdzalne, nieistotne, niepoważane, antybohaterskie właśnie. Problem badawczy wyłaniający się z takiego literackiego i pozaliterackiego tła wiązał się z koniecznością odpowiedzi na pytanie o charakterystykę i wytyczne dotyczące samych antybohaterów. Antybohater jest bowiem pojemnym fenomenem z pogranicza socjologii, filozofii, antropologii i literatury. Jego niejedno-znaczność i opalizująca, migotliwa tożsamość (obudowana dodatkową wieloznacznością terminu bohater) sprawiają, że równie łatwo zaprzeczyć jego istnieniu, co wykazać odpryski antybohaterskiej świadomości w prawie każdej ze znanych postaci literackich. Stąd konieczne okazuje się wyłonienie pewnych kategorii porządkujących. Praca dzieli się więc na trzy części – poza wstępem oraz zakończeniem – a każda z nich ma za zadanie przybliżyć inny z funkcjonujących w dotychczasowych rozpoznaniach i badaniach (głównie anglosaskich) antybohaterskich modeli: antyherosa, outsidera oraz everymana. Te modele można nazwać swoistymi kategoriami głównymi czy kategoriami wyjścia, gdyż w polskim kontekście służą raczej jako inspiracja. Celem pracy była próba skonstruowania antybohaterskiej typologii i zwrócenie uwagi na sposoby mówienia o antybohaterze w polskiej prozie pisanej po 1989 roku. Pytanie o interesujący mnie typ postaci trudno jednak wyczerpać i musi pozostać otwarte, a za jedno z ważnych zadań uznać należy wybór badawczej drogi, która wskaże (kolejny) kierunek w literaturoznawczym namyśle nad prozatorskim wizerunkiem antybohatera. Błażej Warkocki, pisząc w książce Homo niewiadomo o sposobie czytania analizowanych przez siebie utworów współczesnych, posłużył się sformułowaniem „bliska lektura”, a więc nie tyle close reading, co raczej lektura ukontekstowiona, w pewnym stopniu wpisana w to i bliska temu, co dzieje się poza światem przedstawionym. Taki sposób interpretacji – odnoszący się nie tylko do konwencji i przyjętej przez autora strategii pisarskiej, ale także do odprysków świata realnego wpływającego na tworzenie światów fikcjonalnych oraz kwestii odbioru, identyfikacji czytelnika z postacią – uznałam za właściwy dla pod-jętych w pracy zadań i postawionego celu, jakim była próba odpowiedzi na pytanie o charakterystykę antybohaterów polskiej prozy ostatniego ćwierćwiecza. Udzielenie jednoznacznej odpowiedzi wydaje się niemożliwe (co potwierdzają także rezultaty anglosaskich badań) ze względu na migotliwy i niejednoznaczny charakter antybohatera, dlatego w pracy starałam się raczej poczynić pewne rozpoznania, zawężenia na grząskim gruncie definiowania niestałych – bo wciąż żywych, rozwijających się – obszarów literatury. Analizie i interpretacji (na różnym poziomie) pod-danych zostało ok. 70 utworów, a występujące w nich postaci-antybohaterowie po-służyli za ilustrację trzech wspomnianych typów. Część wstępna dysertacji poświęcona jest rekapitulacji dotychczasowego stanu badań, nakreśleniu antybohaterskiego tła z perspektywy historycznoliterackiej, szkicowemu przedstawieniu trzech głównych modeli antybohaterskich (anty-heros, outsider, everyman) oraz sposobów charakterystyki antybohaterów w polskiej prozie najnowszej. Wstęp przedstawia także literackiego antybohatera w kontekście niejednoznacznych odniesień genologicznych i statusu ontycznego, sytuacji odbioru czy związania postaci z dominantami czasoprzestrzennymi – nie tyle immanentnymi dla dzieła, ile zewnętrznymi wobec niego. W takim ujęciu antybohater jawi się jako trudno uchwytny byt, będący wypadkową zarówno wyobrażeń o konwencjonalnym bohaterze (herosie) i jego wariantywnych istnieniach, jak i kategorii odpowiedniości czy przystawalności odnoszonych do przymiotów postaci literackiej. Pierwszy rozdział dysertacji poświęcony został figurze antyherosa – herosa na opak, herosa à rebours. Antyheros wywodzi się z prostej opozycji bohatera (he-rosa) i antybohatera (antyherosa), a jego rozpoznanie dokonuje się niejako wobec jednostki, wobec przyjętego i operatywnego modelu bohatera/herosa. Tak rozumiany antybohater jest więc właśnie herosem na opak, herosem à rebours. Oczywiście taka postawa nie jest niczym nowym w literaturze. Realizuje się jednak w sposób szczególny w polskiej prozie najnowszej poprzez dwie figury potencjalnych – a jednak przenicowanych – herosów: nuworysza (np. twórczość Nowakowskiego, Wojciechowskiego, Dehnela, Maślanka) oraz kapłana (np. Horubała, Kuczok, Kobza, Grzegorczyk, Fabicka). Te dwa typy postaci, wybrane przeze mnie jako reprezentatywne, szczególnie mocno uwrażliwiają na takie cechy deheroizowanego antybohaterstwa, jak niepełność, niemożność sprostania oczekiwaniom, typowo antybohaterska wieloznaczność, niemoc, słaba wola. Zarówno nuworysz-przedsiębiorca – beneficjent zmian ustrojowych stwarzający nowy porządek gospodarczy – jak i kapłan – noszący w sobie bogactwo duchowe i całkiem fizyczną siłę poprzednich kapłańskich pokoleń, zaangażowanych czy to w walkę narodowo-wyzwoleńczą, czy antykomunistyczną opozycję – mieli w sobie wielki heroiczny potencjał. Posługując się jednak dychotomią znaną z eseju Kołakowskiego (istotną z punktu widzenia tez stawianych w dysertacji), z kapłańskich piedestałów zostali strąceni do rejestrów błazeńskich. Bywają umniejszeni, wykpieni i obśmiani przez swój strój, zachowanie, przez opaczne wykorzystanie posiadanych cech charakteru (nieraz całkiem heroicznych). Nuworysz gubi się w bogactwie kapitalizmu-konsumpcjonizmu, ośmiesza się mową, ubiorem i sposobem myślenia, pogardą dla gorzej sytuowanych i ignorancją dla historii. Ksiądz przemienia się w ludzką alegorię siedmiu grzechów głównych. Nie radzi sobie z lenistwem, nieumiarkowaniem w jedzeniu i piciu, pychą, nieczystością czy gniewem. Drugi rozdział pracy dotyczy postaci antybohatera-outsidera. Outsider-antybohater nie jest outsiderem z wyboru, jak przekonywał Colin Wilson, ale raczej outsiderem „z konieczności”, outsiderem „z przypadku”, co proponowała niegdyś Hanna Gosk. Jego istota, przyoblekająca się w literackie postaci lumpa/luja/menela (np. Witkowski, Onichimowski, Odija), homoseksualisty (np. Witkowski, Żurawiecki) oraz dresiarza (np. Masłowska, Wasilewski, Kochan, Małecki), ukazuje wewnętrzny przymus do „pozostawania na uboczu” czy swoistą tragedię auto-nierozpoznania, ale i naświetla czynniki – na czele z klasyfikującą przestrzenią – wpływające na formowanie się antybohatera, outsidera „z konieczności”. Tak rozumiane postaci kształtuje frustracja, nietolerancja i niezrozumienie, a także żywiona przez znaczną część społeczeństwa – wynikająca z niewiedzy czy ograniczonych horyzontów – niezgoda na inność. Antybohater-outsider jest zmuszony do pozostania na boku, zepchnięty na margines, bo – posługując się metaforyką Kristevej – nie przynależy do żadnego miejsca (dresiarz wulgaryzuje przestrzeń wspólną), żadnego czasu (lump/luj nie odnajduje się w uspołecznionym czasie) i w końcu do żadnej miłości (homoseksualista reprezentuje pod tym względem nie-chcianą inność). W rozdziale poświęconym antybohaterskiemu nacechowaniu outsiderów interpretacji poddałam między innymi wygląd zewnętrzny, zachowanie, motywację postaci, które wpływają na ich outsidersko-antybohaterski wizerunek, jak i kwestię przestrzeni przynależnej outsiderom-antybohaterom – delimitacja i ukształtowanie tej przestrzeni również umacnia bowiem byt outsiderów „z konieczności”. Trzeci rozdział poświęcony został postaci everymana. Przyjęło się uważać, że figura antybohatera nosi w sobie wiele z modelu postaci zwanej everymanem, można jednak zasugerować stwierdzenie, że stawanie się Każdym (a więc stawanie się podobnym do wszystkich), to tak naprawdę wędrówka w kierunku Nijakiego, a nawet Nikogo. Gdy Januszkiewicz pisał, że antybohater „nie jest ani dobry, ani zły”, to miał na myśli zapewne właśnie taki, może nieco hybrydyczny, byt Każdego-Nijakiego, a więc kogoś o nie do końca określonym i zweryfikowanym statusie ontycznym. Rozdział ten jest ilustracją dwóch postaw antybohaterskich: Nijakiego (np. Varga, Shuty) – postaci zaprzeczenia bohaterskiej/heroicznej wyjątkowości, postaci igrającej z określonością i niezwyczajnością przypisywaną tradycyjnie bohaterom literackim, oraz zbliżonego do niego Nikogo (np. Olszewski, Onichimowski, Fabicka, Nahacz), funkcjonującego niczym czarne zwierciadło – używając słów Mieczysława Wallisa – a więc naświetlającego to, co w nas wstydliwe, nie-godne, skrywane. W rozdziale podkreślona została rola identyfikacji przebiegającej na linii postać-odbiorca, gdyż to właśnie owa identyfikacja – inna niż w przypadku tradycyjnie rozumianego Każdego – a więc nieatrakcyjna, niechciana, niejedno-znaczna, w końcu: ze wstydem wypierana i negowana, staje się kluczem do nazwania postaci antybohaterem w typie Nijakiego czy Nikogo. Nijaki i Nikt to bowiem Każdy, tyle że obciążony negatywną i niechcianą identyfikacją – stąd właśnie upoważnienie do nazywania go antybohaterem. Efektem badań stała się zaproponowana próba typologizacji postaci antybohaterskich, wychodząca od istniejących propozycji i rozpoznań badawczych, ale jednocześnie przekształcająca je poprzez uwzględnienie specyfiki czasu, przestrzeni i przyjętych konwencji literackich typowych dla omawianej prozy. Proponowane figury – herosa na opak, outsidera „z konieczności” i Każdego/Nijakiego/Nikogo – stanowią kontynuację rozważań o antybohaterach, jednocześnie pokazując załamanie trzech paradygmatów: bohatera wielkości, bohatera większości i bohatera wyjątkowości. Wymienieni antybohaterowie, korzystając z założeń antybohaterstwa outsiderskiego czy antyheroicznego, modelują te propozycje, przekształcają je swobodnie, podkreślając siłę i znaczenie antybohaterów w kształtowaniu obrazu „Polaka naszych czasów”. Postaci te stwarzane są także poprzez specyficzne warunki, czas, miejsce i konwencje, poprzez szczególne sposoby czytania. Zawarta w tekście dysertacji próba typologizacji nie zamyka oczywiście definicji antybohatera. Nie wyznacza jednoznacznych granic, a raczej uwrażliwia na wielość dróg rozumowania, pokazując, że w antybohaterskiej niejednoznaczności drzemie siła, której echem jest zainteresowanie tematyką antybohaterską, jak i siła samych postaci literackich, które przekraczając formuły wielkości, większości i wyjątkowości, przekraczają sztywne ramy tradycji i przyzwyczajeń.

The dissertation is an attempt to formulate a typology of literary antiheroic models characteristic for the Polish prose written and published after 1989. Since this particular literary period has not finished yet, this writing is still actual, still “living”. What is also significant, it is connected to non-literary caesura: political, social and economic changes after the fall of communism in 1989. The main research problem is associated with several issues, not only literary ones. The very notion of the term antihero is extremely popular, not only in contemporary literary criticism but also in culture. In spite of the presence of antiheroic literary characters in Polish literature, literary critics and literature scholars seem to have little interest in antiheroic models. It is particularly striking in the context of numerous works of Anglo-Saxon scholars (e.g. Victor Brombert or David Simmons). In Polish literary studies, even if characters are called antiheroes, they are not clearly defined. Literary characters from the works of distinguished Polish 20th-century writers like Różewicz, Konwicki or Filipowicz can be classified as antiheroic due to different reasons and aims. Except for Michał Januszkiewicz and Hanna Gosk’s works, one could say Polish literary studies are devoid of works on antiheroes, especially in the context of the newest literature. Polish dictionaries do not give the definition of the term either. At the same time, antihero as a term (being quite vague) or a metaphor is very popular in culture studies (movies, TV series, comic books) in Poland, but also in the social life, in popular media. What is also very interesting is the non-literary context. The period after 1989, after the fall of communism in Poland, is extremely complicated and ambiguous. This is the time of “hectic searching for the new gods”, as the Polish writer Marek Nowakowski wrote. This is the time of searching for new patterns, new heroic models, new ways of thinking and acting. The things that were lost, discarded or considered unimportant make the topic even more interesting. The main area of my studies is connected with an important question about the characteristic of the very notion of the term antihero. What is significant too, in Polish language, the term hero is used in different contexts – it may be connected with the ancient and mythological understanding of the term but is also synonymous with the word literary character. Antihero is a term usually linked to a paradoxical, multifaceted stance. The term can be associated with many kinds of studies. Antihero is a sociological, psychological, philosophical, anthropological and literature phenomenon that cannot be easily defined as a complete model or described with a single definition. His identity is multi-faced, he is impossible to diagnose, but, as a result, even more fascinating. The dissertation shows and analyses three types of antiheroic characters, typical for the Polish prose written and published after 1989. Since there is no clear definition of an antihero, the choice of literary sources is so important. Błażej Warkocki, in one of his books, wrote about a reading method he called close lecture. It is not the well-known close reading method, but a way of reading, analysing or interpreting connected with political, social and economic changes typical for Poland after the fall of communism in 1989. The real world – its problems, conflicts and needs influenced the literary work of Polish authors. This connection between fictional worlds and reality is essential when discussing possible definitions of an antihero. In my work, I interpret and analyse about 70 works (on different levels and in different contexts). The antiheroic protagonists from these works are used to illustrate three main antiheroic models. In the initial part of the dissertation, I try to recapitulate the current state of research, remind some antiheroic characteristics from the perspective of the history of literature. I shortly present three main antiheroic models functioning in western studies. I also include information about ambiguous, both ontological and genre references, the reception of the reader, the connection between characters and spatiotemporal dominants (dominants which are not immanent to the literary work but external to it). In this perspective, antihero is an elusive character with no clear or single theoretical definition which could shed light onto the complex problem. An antihero is an outcome of the image of a conventional (traditional) hero and his variant existences and the category of the adequacy, the congruence associated with qualities typical for the literary characters. The first chapter presents the antiheroic type of a literary character who could be called hero à rebours. Hero à rebours in the newest Polish prose is quite a frequent type of a literary character. He is not a simple opposition of a hero. He represents an absent, negative model of heroism. He suffers from the lack of heroic features or, just on the opposite, pretends to be a hero of the new age and even gains some heroic features (courage, strong will, bravery, physical strength) but uses them in the wrong way, “contrariwise”. To give an example, hero à rebours can easily betray others, he is a smart fraud, he is even too cunning, too flexible. Unlike a “typical” hero, hero à rebours usually thinks only about himself, his own needs and wills, rather than greater ideas or humanity. Very often this type of an antiheroic literary character fails in the heroic ethos. He (or she) is too weak, morally shakeable, too mentally unstable. The first chapter portrays two heroes à rebours models typical for the Polish prose written after 1989. The first one is a nouveau riche – an entrepreneur, someone who built the economic structure of the local type of capitalism, someone who probably should know best how to exist in the capitalistic world, who could easily lead the local society, someone who gained fortune, but also someone who failed in the heroic ethos. What is even more interesting, this type of an antihero has a great heroic potential, his “moral” nature, though, is very often questionable, his ethical concepts – as Victor Brombert said – are no longer obvious. In this part of the dissertation, I use works written by Marek Nowakowski (Homo Polonicus, Prawo preriii), Piotr Wojciechowski (Szkoła wdzięku i przetrwania), Jacek Dehnel (Balzakiana), Andrzej Stasiuk (Opowieści galicyjskie) or Jarosław Maślanek (Apokalypsis’89) to show the unheroic model of the local entrepreneur. The second type of a hero à rebours in Polish writing is a priest. A common perception of a Polish priest is connected with the fight for freedom in the 19th century or the anti-communist resistance. Priests used to be heroes, but in the newest literature (e.g. Andrzej Horubała, Wojciech Kuczok, Piotr Kobza, Jan Grzegorczyk, Joanna Fabicka) their behaviour is very often closer to the deadly sins that to the Decalogue. Gluttony, pride, greed, envy, lust, sloth, wrath – these are their real problems. The second chapter of the dissertation presents an outsider-antihero character. Colin Wilson, a scholar and the author of the well-known book The Outsider pictures outsiders in a very specific manner. They are shown as self-conscious individuals who decided to be outside the society because of this society’s mistakes or moral inertia. An antiheroic outsider is different. He suffers from the lack of self-consciousness, self-awareness and self-esteem. He is an outsider out of necessity, “an outsider of the case”, as Hanna Gosk wrote. In my work, I portray three characters who are representative of the outsider model: the pauper (e.g. Michał Witkowski, Filip Onichimowski, Daniel Odija), the homosexual (e.g. Michał Witkowski, Bartosz Żurawiecki) and dresiarz – a young individual living in poor parts of huge cities, usually jobless, poorly educated, aggressive, sometimes a drug addict or a drug dealer, preoccupied with building his stamina, an aggressive and a vulgar football fan (e.g. Dorota Masłowska, Andrzej Wasilewski, Marek Kochan, Jakub Małecki). This group of outsiders represents people who live on the margins of society, not because they wanted or needed it. The intolerance excluded them from the society. Their condition is very often overwhelmingly hopeless; they are shown in quite a disparaging way. They are forced to live outside the society because – using Kristeva’s words – they represent the state of no place (a dresiarz vulgarizes common space), no time (a pauper does not fit in modern times) and no love (a homosexual represents the unwanted difference). I also analyse and interpret the case of space typical for literary antiheroic outsiders. The third chapter of the dissertation is devoted to an everyman character. An antiheroic everyman is someone else than a medieval model because becoming an everyman (which means becoming similar to everybody) could also be a way of changing into a “nondescript” or a “nobody” character. A nondescript type of a literary antihero is someone who denies the heroic uniqueness (e.g. Krzysztof Varga, Sławomir Shuty). In a way, he represents us, readers, and shows us as average, ordinary people without special gifts, talents and possibilities. A nobody (e.g. Michał Olszewski, Filip Onichimowski, Joanna Fabicka, Mirosław Nahacz) embodies the darkness and the most embarrassing human face. He functions as a metaphor for a black mirror – showing all the worst, the most hidden and wicked features of the character. We refuse to admit that we are similar to him because of his shameful behaviour, thoughts, because of his shakeable and unstable morality. In this chapter, I try to emphasise the case of the identification between the literary character and the reader because this identification is not simple or clear. It is completely different than identification between a typical, traditional everyman and a reader. This antiheroic identification is unwanted, unattractive, ambiguous, shameful and negated. We impose a kind of artificial dissimilarity on ourselves because we are too scared to accept this similarity. In the end, though, we have to notice this uncomfortable similarity and this is why, a nobody and a nondescript character could be called both an everyman and an antihero. All described antiheroic types of characters are not a simple continuation of the former studies known from works of Simmons, Brombert or Januszkiewicz. They show the collapse of three paradigms: the character of greatness, the character of the majority and the character of the uniqueness. Antiheroes change previous models and theories, convert them freely. My attempt to formulate the classification and characterise the notion of an antihero, does not explore the topic fully; it is supposed to sensitise readers to the multiplicity of different ways of thinking and show that the antiheroic ambiguousness entails a great power.