Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (1923-1936) : model młodzieżowego ruchu kulturalno-oświatowego

Abstract

Rozprawa niniejsza ma pokazać drogę rozwoju oraz dzieje walki o oświatę i kulturę Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja ta, przy istniejących poważnych podziałach w polskim ruchu socjalistycznym, rozłamach, frakcjach itp., była pierwszym zwartym i zintegrowanym związkiem młodzieży socjalistycznej wyrosłym z najlepszych tradycji poprzedników działających w PPSD, PPS i “starym” TUR. Rok 1918 przyniósł Polsce niepodległość, na którą naród czekał przeszło sto lat ponosząc liczne cierpienia i ofiary. Polska odrodziła się jako republika demokratyczna, wyposażona w konstytucję marcową, uchwaloną przez Sejm w roku 1921. W państwie ścierały się wówczas różne orientacje polityczne, od skrajnie prawicowych do komunistycznej włącznie. Chociaż w społeczeństwie przeważało chłopstwo, górę brały i do władzy rościły sobie pretensję inne warstwy, przede wszystkim bogate ziemiaństwo, burżuazja oraz inteligencja. W Polsce lat dwudziestych i trzydziestych prawie 30% ludności stanowiły mniejszości narodowe, do których należały w pierwszym rzędzie ludność żydowska, a dalej ukraińska, białoruska i niemiecka. Polska w zasadzie była krajem słabo rozwiniętym gospodarczo. Stałą bolączkę stanowiło bezrobocie w miastach i poważne przeludnienie na wsi. Dopiero po roku 1935 Druga Rzeczpospolita mogła pochwalić się pewnymi osiągnięciami społeczno-gospodarczymi. Nastąpił okres dobrej koniunktury gospodarczej, zaczął się rozwijać przemysł, szczególnie po powstaniu Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). W latach Drugiej Rzeczypospolitej znana ze swej działalności nie tylko niepodległościowej była Polska Partia Socjalistyczna i jej przybudówki, do których należało Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego i Organizacja Młodzieży TUR. PPS przywiązywała dużą wagę do oświaty i wychowania. Starano się pozyskać młodzież poprzez kształcenie oraz rozwijanie zainteresowań w dziedzinie kultury, sportu i turystyki, nie angażując jej do działań politycznych. Dowodem na to jest rozmowa, jaką przeprowadził jeden z przywódców OM TUR Tadeusz Jabłoński z Ignacym Daszyńskim, ówczesnym przewodniczącym Zarządu Głównego “starego” TUR. Tadeusz Jabłoński, relacjonując sytuację w szeregach OM TUR, stwierdził, że OM TUR nie może być “Macierzą Szkolną”, na co Daszyński oświadczył: zbyt opozycyjny udział OM TUR w akcjach politycznych prowadzonych przez PPS może być niebezpieczny, bowiem marszałek Józef Piłsudski, który nie jest zbyt przychylnie nastawiony do “starego” TUR, może spowodować rozwiązanie Towarzystwa i OM TUR, a za pretekst do tego kroku może posłużyć cała działalność polityczna OM TUR, wykraczająca poza ramy statutowe “starego” TUR i poza regulaminy obejmujące działalność kulturalno-oświatową OM TUR. Chociaż Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego powstało w dosyć specyficznym okresie, jednak zostało z dużym uznaniem przyjęte przez skupiska robotnicze, a to ze względu na atrakcyjny program kulturalno-oświatowy i rekreacyjno-sportowy. Szczególnie cenne było to, że wokół oddziałów TUR gromadziła się młodzież. W tej sytuacji kierownictwo TUR powołało Centralny Wydział Młodzieży. Od tej chwili oddziały TUR zaczęto nazywać “stary” TUR, natomiast koła, w których przeważała młodzież, przyjmowały nazwę “młody” TUR. Taka sytuacja utrzymywała się od pierwszego Zjazdu Młodzieży TUR, podczas którego powołano Organizację Młodzieży TUR. W rozwoju i działalności “starego” TUR i OM TUR można było wyróżnić trzy okresy: 1923-1929, 1930-1934 oraz 1935- 1939 (dla OM TUR: 1936 do rozwiązania). W podziale tym dostrzegamy widoczną zależność między rozwojem oświaty i kultury robotniczej a sytuacją polityczną i gospodarczą kraju. Były to lata względnej stabilizacji ekonomicznej do roku 1929 i pewnej poprawy sytuacji od roku 1935, przedzielone tragicznym okresem stagnacji całej gospodarki narodowej i bezrobociem w latach 1930-1934, kiedy to nastąpiła kumulacja trzech czynników: kryzysu światowego, nikłego wzrostu liczby miejsc pracy przy jednoczesnym wzroście liczebnym klasy robotniczej. Ten okres w życiu młodzieży robotniczej odegrał bardzo poważną rolę, stąd wzbudził duże zainteresowanie badawcze autora, który postanowił zbadać, jakie czynniki złożyły się na to, że Organizacja ta, chociaż nie masowa (liczyła zaledwie siedem tysięcy członków), potrafiła wychować liczne rzesze działaczy robotnicach, związkowych, sportowych i inteligenckich, którzy krzewili idee humanizmu socjalistycznego, demokracji i poszanowania człowieka pracy. W bogatej literaturze omawiającej działalność Polskiej Partii Socjalistycznej na przestrzeni prawie stu lat (B. Limanowski, I. Daszyński, M. Niedziałkowski, K. Kelles-Krauz, F. Gross, S. Kopciński, K. Czapiński, A. Ciołkosz) wszędzie poruszany był problem młodzieży działającej początkowo luźno u boku organizacji PPS poszczególnych zaborów, a później w ramach zorganizowanych kół młodzieży, jak np. Związek Polskiej Młodzieży Socjalistycznej (ZPMS) lub w ramach Uniwersytetu im. A. Mickiewicza i “Siły” Cieszyńskiej. O młodzieży zorganizowanej w związkach socjalistycznych zaczęto pisać po roku 1920, kiedy młodzi działacze PPS utworzyli Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR), a później Centralny Wydział Młodzieży (CWM). Duży napływ młodzieży robotniczej, liczącej średnio 20 lat, oraz warunki materialne zadecydowały o powołaniu do życia Organizacji Młodzieży TUR (OM TUR). Potem powstały związki sportowe, Czerwone Harcerstwo TUR oraz rozwinęło się Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (RTPD). Autorzy, zajmujący się problemami młodzieży robotniczej, podkreślali jej przywiązanie do partii socjalistycznej i wykazywali różnice taktyczne i ideologiczne między PPS a partiami komunistycznymi (SDKP, SDKPiL, KPRP, KPP). Podstawą tych różnic był stosunek do zaborców, sprawy odzyskania niepodległość Polski, a szczególnie walki z carską Rosją i później Rosją Sowiecką oraz do działalności Międzynarodówki Socjalistycznej, której członkami były m.in. OM TUR i Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS). Toczył się na tym tle spór z Międzynarodówką Komunistyczną, a szczególnie Kominternem, z siedzibą w Moskwie, o humanizm socjalistyczny. W literaturze poświęconej działalności PPS i OM TUR po drugiej wojnie światowej większość autorów (H. Jabłoński, J. Holzer, J. Żarnowski, J. Kancewicz, E. Rudziński, E. Ajnenkiel, A. Pilch) poddawało działalność PPS i jej przywódców ostrej krytyce, zarzucając im brak więzi z klasą robotniczą, ugodowość, reformizm, odchodzenie od taktyki i strategii rewolucyjnej, szermowanie hasłami niepodległościowymi i humanizmu socjalistycznego. Rozpatrywali ich wpływ na życie polityczne Drugiej Rzeczypospolitej (udział młodzieży socjalistycznej w wojnie w roku 1920, w zamachu majowym 1926, a po roku 1930 w walce o demokrację i zdobycze socjalne ludzi pracy). Pomijano działalność wybitnych działaczy PPS, “starego” TUR i OM TUR. Po roku 1956 w licznych pracach zwartych i artykułach popularnonaukowych przede wszystkim opisywano działalność PPS Lewicy, a OM TUR określano mianem organizacji jednolitofrontowej. Działaczy przedstawiano jako zdecydowanych zwolenników ideologii komunistycznej. Z takiego przedstawienia sprawy można było wnioskować, że PPS i jej przybudówki nie były związane z ruchem socjaldemokratycznym.