L'image de l'Autre dans la littérature coloniale française au Maghreb

Abstract

Stereotyp „Obcego”, „Innego” jest szczególnie wyraźny w literaturze kolonialnej na przełomie XIX i XX wieku, w okresie ekspansji kolonialnej i dominacji haseł imperialistycznych we Francji. Kontekst historyczny i socjologiczny tej problematyki wydaje się wart przeanalizowania, bo przecież literatura kolonialna już z samej definicji nie jest obojętna ideologicznie. Nieuchronne zetknięcie się dwóch osób: „kolonizatora” i „kolonizowanego” następuje w warunkach bardzo precyzyjnie zdefiniowanych geograficznie i ideologicznie, z drugiej zaś strony relacja ta odwołuje się do paradygmatu zależności „pan-niewolnik”, który jest szczególnym przypadkiem spotkania „Drugiego”, „Innego”, i ten właśnie problem interesuje nas najbardziej. Nie jest zadaniem tej pracy badanie stopnia autentyczności literackiego obrazu „Obcego” względem rzeczywistości historycznej. Właściwą wydaje nam się perspektywa kompatarystyczna, ściślej imagologiczna, zgodnie z którą, według Pageaux, dochodzi nieustannie do napięcia pomiędzy „Ja” a „Inny”, „tutaj” a „gdzie indziej”. Jej przedmiotem jest analiza zawartego w tekście literackim obrazu, inaczej przestrzeni rozpiętej pomiędzy dwoma tak odległymi, zdawałoby się, biegunami. Zasadnicza część pracy dotyczy dzieł wybranych autorów, pośród których znajdują się pisarze znani i uznani, jak: André Gide, Henry de Montherlant czy Colette, ale także obcy współczesnemu czytelnikowi, jak Louis Bertrand, Robert Randau czy Isabelle Eberhardt (chociaż nazwisko Eberhardt zostało wydobyte z czyśćca literackiego dzięki kilku niedawnym wznowieniom jej dzieł oraz fabularyzowanej biografii telewizyjnej). Pisarzy tych łączy ta sama epoka historyczna - lata 1895-1939, oraz tematyka kolonialna ich powieści, jednak przede wszystkim reprezentują oni, każdy we właściwy sobie sposób, kilka dominujących kierunków w obrębie tzw. literatury kolonialnej, i tak: Bertrand jest przedstawicielem tzw. powieści kolonocentrycznej, Randau powieści francuskich mieszkańców Algierii, Eberhardt literatury „protubylczej”, Montherlant powieści antykolonialnej, Colette humanitarnego pisarstwa skierowanego na szacunek dla odmienności, wreszcie Gide jest przedstawicielem estetyzmu kolonialnego, choć tutaj należy uczynić zastrzeżenie - w jego pisarstwie po podróży do Konga i Czadu nastąpiły istotne zmiany w postrzeganiu „Innego”, tubylca, autochtona. Analiza dyskursu literackiego prowadzi do odkrycia obrazu „Obcego”, w którym nieobecność czy też obecność dialogu z „innym” jest wyrazem negacji lub akceptacji statusu osoby „Drugiego”. Dyskurs ten nigdy nie jest przejrzysty, nieobce mu są zamaskowane, czasami wręcz oczywiste echa idei ekspansjonistycznych, a także osobistych fobii i lęków. Część pierwsza przedstawia zarys historyczny francuskiej literatury kolonialnej, obejmujący zarówno powieść o tematyce egzotycznej, jak i późniejsze jej odmiany i kontynuacje nazwane właściwą powieścią kolonialną. Zasadnicza część pracy zawiera analizę obrazu „Obcego” przyjmując jako opcję badawczą perspektywę imagologiczną Daniela Pageaux, na trzech poziomach: pierwszym, leksykalnym, gdzie badamy „słowa-klucze”; drugim, gdzie następuje dekonstrukcja obrazu i gdzie przyglądamy się wymiarowi czasowo-przestrzennemu, sposobowi funkcjonowania postaci, próbujemy ocenić tekst jako dokument antropologiczny; trzecim, gdzie po tzw. demontażu analizowanego obrazu następuje próba konfrontacji wyników badań poprzednich dwóch poziomów z tym, co niesie szeroko pojęta Historia, a więc z faktami natury politycznej, ekonomicznej nawet, pozostającymi w harmonii czy też w niezgodzie z obowiązującymi standardami epoki, w której tekst został napisany. Interesuje nas również wyobraźnia zbiorowa, jaki wywiera wpływ na obraz „Obcego” i odwrotnie - jak literatura tę wyobraźnię zasila. Osobny podrozdział poświęcamy analogicznej problematyce obecnej w polskiej literaturze dotyczącej byłych polskich Kresów wschodnich, traktując ją jako punkt wyjścia do głębszych, przyszłych być może badań nad tą tematyką. Epoka, w której tworzą interesujący nas pisarze, odpowiada bardzo konkretnej sytuacji politycznej we Francji - jest to okres apogeum francuskiego imperium kolonialnego: podbój Algierii został definitywnie zakończony, w 1881 roku ustanowiono francuski protektorat w Tunezji, w 1912 roku marszałek Lyautey ustanowił protektorat francuski w Maroku. W takich okolicznościach historycznych literatura kolonialna mogła ulegać naciskom politycznym. Podstawowe pytanie, na które pragniemy odpowiedzieć w naszej pracy, jest następujące: kim jest „Inny” we francuskiej powieści kolonialnej i jak jest obecny w tej literaturze?