Karol Forster : emigracyjny działacz, pisarz i wydawca : 1800-1879

Abstract

Wiek XIX, obfitujący w tragiczne dla Polski wydarzenia, nieustannie budzi zainteresowanie badaczy, czego dowodem są pojawiające się wciąż nowe publikacje, zarówno o charakterze monograficznym jak i przyczynkarskim. Doniosłą rolę w okresie narodowej niewoli odegrało wychodźstwo polskie, szczególnie Wielka Emigracja. Stąd też nie słabnie fascynacja działalnością związanych z nią osób - także i tych mniej znanych - które położyły znaczne zasługi dla kraju. Z kręgu polistopadowych uchodźców wywodzili się ludzie, którzy na miarę posiadanych zdolności i sił starali się spełniać swój patriotyczny obowiązek wobec ojczyzny. Jednym z nich był Karol Forster, dawny urzędnik biura namiestnika Królestwa Polskiego, major wojska polskiego, literat, który po upadku powstania znalazł się na emigracji. Wybierając los tułacza, uznał, że i w nowych warunkach będzie mógł, choć z oddali, służyć Polsce i rodakom. Odtąd przez blisko pół wieku, najpierw w Paryżu a potem w Berlinie, realizował te założenia poprzez rozmaite inicjatywy wydawnicze oraz włączenie się w prowadzoną wśród cudzoziemców akcję propagandową na rzecz Polski. Dzięki temu w emigracyjnych kręgach wkrótce stał się dobrze znaną osobistością. Ale dopiero po przeniesieniu się w 1849 r. do Berlina i podjęciu tam nowych edytorskich przedsięwzięć i patriotycznych inicjatyw na rzecz kraju, nazwisko jego zyskało na popularności. Sławę i uznanie zdobył wtedy we wszystkich trzech zaborach. Forster był zresztą nie tylko wydawcą i społecznikiem, głoszącym hasła pracy organicznej. W czasie pobytu na emigracji, w pewnych okresach podejmował też, jako agent Hotelu Lambert, działalność polityczną, o czym przez dłuższy czas wiedzieli tylko nieliczni. Ojczyźnie służył również piórem poprzez liczne artykuły i osobno wydawane publikacje poświęcone polityce oraz sprawom polskim. Dziś Karol Forster jest postacią niemal zapomnianą. Nazwisko jego nie wywołuje natychmiastowych skojarzeń z jego dokonaniami w życiu politycznym i kulturalnym - polskim i europejskim. Stąd niniejsze studium, którego celem stało się prześledzenie działalności polskiego uchodźcy, określenie miejsca jego politycznych poczynań w ówczesnych uwarunkowaniach historycznych, a zwłaszcza zwrócenie uwagi na znaczenie podejmowanych przez niego inicjatyw edytorskich i oświatowych w procesie utrzymania narodowej tożsamości Polaków. Forstera wymieniają autorzy piszący o sprawach oświatowych, księgarskich i wydawniczych XIX wieku, historycy powstania listopadowego i Wielkiej Emigracji oraz badacze polskiego życia literackiego za granicą. Nazwisko jego przywoływane jest też często na kartach wielu czasopism, w pierwszych latach popowstaniowych głównie w periodykach emigracyjnych, natomiast od schyłku lat pięćdziesiątych przede wszystkim w liczących się tytułach wydawanych w kraju we wszystkich trzech zaborach. Mimo bogactwa informacji nie doczekał się on dotąd żadnej obszerniejszej publikacji. Do niedawna dysponowaliśmy zaledwie jednym, względnie pełnym, biogramem M. Tyrowicza (napisanym zresztą już przed ponad pół wiekiem) oraz dwoma nieco obszerniejszymi wartościującymi notami encyklopedycznymi pióra J. Zdrady i J. Strusia. Dopiero w ostatnich latach materiał ten wzbogacony został o kilka artykułów przyczynkarskićh (R. Ergetowskiego oraz autora niniejszej rozprawy), w których przybliżono sylwetkę tego zasłużonego emigranta. Potrzebę podjęcia badań w tym kierunku sygnalizowano zresztą już wcześniej. W połowie lat trzydziestych ubiegłego stulecia postacią Karola Forstera zainteresował się Antoni Knot, znany później historyk i profesor Uniwersytetu we Wrocławiu, który znalazł we Lwowie po zmarłym w Berlinie emigrancie papiery: dokumenty osobiste oraz kilkaset adresowanych do niego listów. A. Knot, który zajął się uporządkowaniem tych archiwaliów, zamierzał odkryte źródła wykorzystać w planowanej rozprawie poświęconej Forsterowi (miała ona zresztą dotyczyć tylko paryskiego okresu jego życia), do czego jednak, wobec napaści wojsk niemieckich i sowieckich na Polskę w 1939 r., ostatecznie nie doszło. Zawierucha drugiej wojny światowej i późniejsze zmiany terytorialne, w wyniku których Lwów znalazł się poza granicą Polski, spowodowały, wydawało się, że bezpowrotnie, zaginięcie całej spuścizny po K. Forsterze. Odnalazła się ona częściowo dopiero w 1977 r., kiedy to A. Knot przekazał teki ze zdekompletowanymi materiałami Forstera Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich we Wrocławiu. Wtedy też zwrócił na nie uwagę związany z Wrocławiem badacz stosunków polsko-niemieckich prof. R. Ergetowski, który postanowił przygotować o Forsterze, a zwłaszcza jego berlińskim okresie działalności, obszerniejsze studium. Podjął również próby, zresztą w ówczesnych warunkach bezskuteczne, odszukania na Ukrainie reszty brakujących archiwaliów po polskim uchodźcy, uznając je w końcu za bezpowrotnie stracone dla nauki. Ostatecznie wrocławski uczony zrezygnował z zamiaru napisania osobnej rozprawy, poprzestając jedynie na ogłoszeniu cytowanego wyżej przyczynku o relacjach Forstera z Kraszewskim. Prezentowana obecnie rozprawa, będąca zatem trzecią już próbą podjęcia tematu, oparta została niemal wyłącznie na źródłach, na ogół o charakterze archiwalnym, w większości dotąd nie znanych historykom. Trwająca dziesięć lat penetracja archiwów, bibliotek, muzeów oraz różnych innych instytucji w kraju i za granicą pozwoliła zgromadzić niezwykle bogaty materiał. Wyniki przekroczyły w tym względzie najśmielsze oczekiwania. Archiwalia ilustrujące życie i działalność Forstera znaleziono w takich ośrodkach, jak: Kraków (Biblioteki: Jagiellońska, Czartoryskich i PAN, Muzeum Narodowe, Archiwum Państwowe, Archiwum PAN), Warszawa (AGAD, Archiwum m. st. Warszawy, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Uniwersytecka, Muzeum Narodowe, Instytut Badań Literackich), Kórnik (Biblioteka PAN), Wrocław (Biblioteka Ossolińskich), Poznań (Biblioteka Uniwersytecka); z zagranicznych: Paryż (Biblioteka Polska, Biblioteka Narodowa, Archiwum MSZ Francji, Muzeum Adama Mickiewicza), Rouen (Biblioteka Miejska), Drezno (Archiwum Państwowe Saksonii i Biblioteka Krajowa), Poczdam (Archiwum Brandenburgii), Berlin (Archiwum Tajne Prus, Centralne Archiwum Kościoła Ewangelickiego, Archiwum Parafii Ewangelickiej Kreuzberg, Urząd Miasta Berlin- Mitte), Wiedeń (Archiwum Państwowe), Praga (Archiwum Państwowe Wojska), Lwów (Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego, Lwowska Biblioteka Naukowa). Mimo bogactwa zgromadzonych źródeł, żałować należy, że nie zachowały się rękopiśmienne zbiory raperswilskie w Bibliotece Narodowej w Warszawie (zniszczone w czasie drugiej wojny światowej). Były tam bowiem - jak wskazują na to opisy katalogowe - niesłychanie cenne materiały: dokumenty a zwłaszcza obfita korespondencja Forstera z wieloma osobami i instytucjami. Mogłyby one zapewne wnieść wiele nowego do biografii naszego bohatera i jego działalności edytorskiej. Wśród zebranych materiałów rękopiśmiennych na czoło wysuwa się pozostała po Forsterze spuścizna, podzielona dziś między dwa ośrodki. W Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu znalazły się (przekazane tam przez A. Knota w 1977 r.) papiery osobiste, rękopisy jego utworów, bruliony, notatki, papiery ilustrujące warsztat pracy pisarza, wreszcie dwa tomy adresowanych do niego listów różnych osób i instytucji (ponad 260 listów z lat 1835-1879). Dokumenty te obejmują siedem tomów o łącznej objętości ponad 2600 stron. Druga część to całkowicie dotąd nie znana badaczom kolekcja, odnaleziona przez autora niniejszej rozprawy we Lwowie (w Archiwum Państwowym Obwodu Lwowskiego), od ponad pół wieku uważana za straconą dla nauki. Składa się ona z 16 tek, w których znajdują się niemal wyłącznie autografy ponad 300 listów z lat 1832-1879, pisanych do Forstera przez różne (często dobrze znane) osoby, rzadko instytucje - razem 1160 stron. Kolejną cenną grupę dokumentów rękopiśmiennych stanowią autografy kilkuset listów Forstera, kierowane do różnych osób i instytucji, przechowywane dziś w wielu zbiorach w kraju i za granicą. Bogato prezentują się także i inne archiwalia: raporty, notaty, opinie władz itp., wzbogacające wiedzę o działalności polskiego uchodźcy. Ze źródeł drukowanych ogromu informacji dostarczyła przede wszystkim ówczesna prasa. Kwerendą objęto wiele tytułów - obok polskich wydawanych w kraju i na emigracji, także niektóre francuskie i niemieckie. Ważnym źródłem były również wydawane przez Forstera publikacje i towarzyszące im rozmaite druczki reklamowe o charakterze ulotek, odezw i apeli. Z pamiętników szczególnie interesujące okazały się wspomnienia K. Grocholskiej, J.N. Janowskiego i F.S. Gawrońskiego. Wiedzę o Forsterze wzbogaciły też niektóre edycje korespondencji i zbiory dokumentów. Zgromadzone materiały pozwoliły na odtworzenie życia Forstera i zarazem przedstawienie na szerszym de jego emigracyjnej działalności - na polu polityki, kultury i oświaty, a zwłaszcza książki. Biograficzny charakter rozprawy wyznaczył poniekąd też jej konstrukcję i konieczność podporządkowania się chronologii, jakkolwiek opis wydarzeń z życia Forstera starano się sprowadzić do dłuższych odcinków czasu. Podjęto zatem w niniejszym studium próbę zastosowania w pewnym stopniu biografii „pretekstowej”, czyli ukazania działalności Forstera na szerszym tle porównawczym. Młodość i początki pracy publicznej oraz udział w powstaniu listopadowym przedstawiono w rozdziale pierwszym. Lata spędzone na emigracji w Paryżu (1832-1848), podejmowane tam pisarskie i wydawnicze imprezy w języku francuskim zaprezentowano w rozdziale drugim. Omówieniu politycznych misji Forstera w okresie Wiosny Ludów w Krakowie, Pradze, Kromieryżu i miastach południowych Niemiec poświęcony jest rozdział trzeci. W najobszerniejszym, czwartym, przybliżono z kolei działalność i życie emigranta w ciągu trzydziestoletniego pobytu w Berlinie: zawiązane przyjaźnie i znajomości, oświatowe akcje i wydawnicze inicjatywy, jako formy służby ojczyźnie i rodakom. W ostatnim, piątym rozdziale, przeprowadzono charakterystykę berlińskich wydawnictw Forstera, opisano szerzej ich kolportaż i odbiór czytelniczy w poszczególnych zaborach i na emigracji. Dołączony do książki aneks, zawierający bibliografię wszystkich prac Forstera, jest próbą uporządkowania jego piśmienniczego i wydawniczego dorobku, w większości dotąd niezarejestrowanego. Istniejące spisy bibliograficzne uwzględniają zwykle tylko druki wydawniczo samoistne i to zresztą nie zawsze wszystkie, stąd prezentowany w dodatku wykaz obejmuje - obok pozycji książkowych - również artykuły w prasie i innych wydawnictwach oraz informuje o utworach rękopiśmiennych (nie zawsze zachowanych). Jest on owocem niezwykle żmudnych badań i poszukiwań w materiałach rozproszonych po wielu zbiorach - w kraju i zagranicą.