Młodzież wobec innych : studium empiryczne na temat nietolerancji społecznej

Abstract

Zmieniająca się rzeczywistość społeczno-ustrojowa kraju stwarza konieczność weryfikacji wielu, często podstawowych zjawisk społecznych. Czas transformacji jest także okresem ujawniania się nowych sytuacji i zachowań nieobjętych dotychczas pogłębioną analizą. Transformacja systemowa oraz towarzyszące jej procesy powodują u wielu osób uczucie zagrożenia i dezorientacji, wywołują lęki i konflikty będące często przyczyną szeroko rozumianej nietolerancji społecznej. Dlatego ważne jest podjęcie próby analizy postaw młodzieży wobec osób postrzeganych jako Inne. „Inność" to kategoria wszechobecna w sytuacjach edukacyjnych. Analiza relacji między Ja a Innym rozumianym jako „drugi", „ten sam" (Der Andere) oraz jako „odmienny", „różny" (Das Andere) stanowi jeden z podstawowych problemów wychowania i kształcenia (Benner 1999). Głównym zadaniem współczesnej szkoły obok rozwoju tożsamości jednostki jest przygotowywanie młodego pokolenia do funkcjonowania w świecie „zagęszczonej inności" (Witkowski 1997). Tak więc wynikające z tych zadań wychowanie „do" lub „dla" demokracji rozumiane jest zarówno jako pobudzanie świadomości własnych praw, jak i akceptacja oraz poszanowanie norm, wartości, sposobu życia innych ludzi (Kwieciński 1994). Wspomaganie tworzenia i rozwoju postaw tolerancji dla / wobec inności i odmienności to podstawowy warunek poprawnych interakcji społecznych. Głównym celem podjętych badań było określenie postaw młodzieży licealnej wobec osób postrzeganych jako Inne. Młodzież lat dziewięćdziesiątych to szczególna kategoria społeczna, a prowadzone badania empiryczne dotyczące diagnozy jej opinii, nastawień i postaw posiadają istotne znaczenie dla pedagogiki, psychologii, socjologii i antropologii społecznej. Wyodrębniona grupa stanowi ważny przedmiot badań, a wiedza na jej temat znajduje się na pograniczu różnych nauk społecznych. Dokonując próby charakterystyki młodzieży H. Świda-Ziemba (2000) posługuje się terminem pokolenie, określając nim grupę, której okres dojrzewania przebiega w podobnej sytuacji społeczno-kulturowej. Grupa ta podlega więc tym samym lub zbliżonym procesom socjalizacyjnym. Zgodnie z koncepcją Bergera i Luckmanna (1998) proces socjalizacji to nie tylko psychopedagogiczne oddziaływanie na wychowanka, lecz także specyfika „wiedzy społecznej" przekazywanej młodemu pokoleniu w procesie dojrzewania. Wiedza ta to świat, jaki jawi się w potocznej świadomości społecznej - przyswojona w określonych warunkach społeczno-kulturowych, tworzy specyficzny dla pokolenia obraz świata, dookreśla jego tożsamość, charakter wyborów, jego dylematy, problemy i dążenia (Świda-Ziemba 2000, s. 7). Nieograniczona chłonność informacji jest bodajże najbardziej znaczącą cechą tej kategorii. Młodzież lat dziewięćdziesiątych stanowi cenną grupę badawczą, bowiem jej czas dojrzewania przypada na okres społecznej transformacji. Jest więc pokoleniem ukształtowanym pod wpływem specyficznej wiedzy społecznej polskiego przełomu. Ze względu na różnorodność warunków społeczno-kulturowych, w jakich dorasta pokolenie młodych, wydaje się słuszne, aby z kategorii nadrzędnej „młodzież" wyodrębnić jej podkategorię „młodzież licealna". Grupę tę w perspektywie czasu traktować należy jako pokolenie przyszłej polskiej inteligencji. Uzasadniając taki podział należy zwrócić uwagę na fakt, iż tak wyodrębniona subkategoria znajduje się w podobnych układach sytuacyjnych, zajmuje określone miejsce w systemie społecznym, funkcjonuje w podobnych podsystemach, realizuje podobne role społeczne, wchodząc tym samym w analogiczne relacje interpersonalne. Takie wyróżnienie zbiorowości spełnia kryterium wspólnych doświadczeń biograficznych (Świda-Ziemba 1995, s. 45). Dokonując charakterystyki młodego pokolenia można stosować różne kryteria jej diagnozy i opisu. Fundamentalne znaczenie ma zapewne badanie kształtujących się systemów wartości. Młode pokolenie bowiem, jak stwierdza M. Szymański (1998), wyraża nie tylko odczucia i nastroje obecnych dni, ale jego upodobania, dążenia, preferencje przez wiele nadchodzących lat rzutować będą na ogólny obraz życia społecznego. Uzasadnione wydaje się zatem projektowanie i prowadzenie badań, umożliwiających dokonanie charakterystyki młodego pokolenia Polaków. Jednym z ważnych elementów tych badań jest diagnoza postaw tej grupy wobec różnych zjawisk i przedmiotów społecznych. Zgodnie z powyższym w niniejszych badaniach dokonano analizy postaw młodzieży licealnej wobec osób postrzeganych jako Inne. Analizę nastawień, podzielanych poglądów i przewidywanych zachowań umiejscowiono w obszarze zjawisk tolerancja-nietolerancja. Najczęściej wymienianymi przyczynami i przejawami postaw nietolerancyjnych są stereotypy, uprzedzenia i zachowania dyskryminacyjne. Nie sformułowano jeszcze jednoznacznych i spójnych opinii na temat ich wzajemnych relacji. Niniejsza praca stanowić będzie więc również próbę analizy związków pomiędzy wyszczególnionymi zmiennymi, nadając im za Aronsonem i in. (1997) funkcję elementów składowych postawy (element poznawczy, emocjonalny i behawioralny). Za słuszny przyjęto pogląd, iż nie można mówić o postawie, nie ujmując tych trzech jej składników. Jednostka musi dzięki procesom poznawczym zidentyfikować sytuację lub osobę, wobec której ma się jakoś zachować, czy też do której ma się w jakiś sposób ustosunkować (M. Przetacznik-Gierowska i G. Makiełło-Jarża 1982, s. 261). Dopełnieniem obrazu omawianych zjawisk jest określenie roli wybranych czynników indywidualnych i demograficznych, wpływających na kształtowanie się omawianych postaw oraz na siłę i kierunek jej elementów składowych. Ze względu na szczególne znaczenie dla rozwoju pozytywnych interakcji społecznych wybrano następujące czynniki indywidualne: sposób spostrzegania i definiowania siebie i innych, etnocentryzm i skłonność do autorytaryzmu. Wśród zmiennych demograficznych wybrano: płeć, wiek, rodzaj szkoły, miejsce zamieszkania oraz wykształcenie rodziców. Diagnoza i opis warunków sprzyjających kształtowaniu się postaw tolerancji lub nietolerancji mogą stać się pomocne w planowaniu i wprowadzaniu nowych treści kształcenia, wynikających z założeń realizowanej reformy edukacyjnej, która oprócz przeszeregowań strukturalnych wyznacza nowe cele i treści kształcenia. Warto poznać poglądy i opinie młodego pokolenia, aby rozważnie i skutecznie rozwijać otwartość i poszanowanie wobec odmienności, a także korygować i modyfikować zdefiniowane stereotypy i uprzedzenia. Analiza podjętej tematyki zaprezentowana została w dwóch częściach. Na część teoretyczną składają się cztery rozdziały, w których przedstawiono zarys podstaw teoretycznych dotyczących tolerancji i nietolerancji. Część empiryczna natomiast zawiera opis i przebieg podjętych badań, a także prezentację i analizę zebranego materiału. Szczegółowa analiza literatury przedmiotu oraz uzyskane wyniki z badań własnych stały się podstawą do wysunięcia wniosków w wyznaczonym obszarze tematycznym. W ostatnim rozdziale niniejszej pracy podjęto dyskusję wyników i wniosków, a także sformułowano postulaty dla projektowania oddziaływań profilaktycznych i edukacyjnych.