Лингводидактические основы формирования пунктуационных умений и навыков у польских студентов-русистов

Abstract

Celem pracy było zbadanie i określenie teoretycznych podstaw, na których można oprzeć nauczanie interpunkcji rosyjskiej polskich studentów-rusycystów, oraz opracowanie metodycznych zasad kształtowania się u nich nawyków interpunkcyjnych. Rozdział 1 rozprawy - „Podstawy naukowe nauczania interpunkcji języka rosyjskiego" - nosi charakter przeglądowy i zawiera wiedzę, stanowiącą teoretyczną podstawę empirycznej części rozprawy. Paragraf „Podstawy lingwistyczne nauczania interpunkcji rosyjskiej" zawiera charakterystykę interpunkcji, uwzględniającą jej najnowsze interpretacje: interpunkcja -z jednej strony - stanowi skodyfikowany system zasad i reguł, z drugiej strony - zmieniający się i rozwijający się system, determinowany dynamicznym rozwojem języka rosyjskiego. Współczesne zasady interpunkcji funkcjonujące w języku rosyjskim tworzą: zasada formalno-gramatyczna, zasada logiko-semantyczna oraz zasada związku interpunkcji z intonacją mowy ustnej. Zasada formalno-gramatyczna stanowi podstawę skodyfikowanego systemu reguł interpunkcyjnych uwzględniających strukturę składniową zdania. Zasada logiko-semantyczna uwzględnia treści zawarte w zdaniu i ich wpływ na odpowiedni dobór znaków przestankowych. Z kolei intonacja wywiera wpływ na sposób strukturalnego czy też logiko-semantycznego dzielenia mowy pisanej za pomocą znaków interpunkcyjnych. Podstawy teoretyczne umożliwiające konstruowanie modelu eksperymentalnego tworzy również wiedza z zakresu normy interpunkcyjnej; funkcji znaków przestankowych; specyfiki stosowania znaków interpunkcyjnych w tekstach rożnych studiów funkcjonalnych oraz cech interpunkcji rosyjskiej - takich, jak jej wielowariantowość, fakultatywny charakter. Drugi paragraf zawiera wiedzę z zakresu psychologii, dydaktyki i metodyki tworzącą podstawy naukowe modelu eksperymentalnego nauczania interpunkcji studentów rusycystyki. Podstawy psychologiczne modelu eksperymentalnego stanowi uwzględnienie mechanizmów psychicznych, warunkujących efektywną akwizycję interpunkcji - takich, jak przyswajanie pojęć właściwych składni, funkcjonowanie mowy wewnętrznej i działanie pamięci krótkotrwałej. Zostały omówione również istotne z punktu widzenia psycholingwistyki zagadnienia - takie, jak 1) struktura interpunkcyjnych umiejętności i nawyków; 2) ich wzajemna zależność; 3) etapy i uwarunkowania ich kształtowania oraz 4) wymagania, które powinny spełniać kształtujące je ćwiczenia. Specyficzny charakter struktury umiejętności i nawyków interpunkcyjnych jest motywowany złożonością i wieloaspektowością interpunkcji rosyjskiej. Jej prawidłowe stosowanie wymaga odnajdywania w komunikatach pisemnych logiko- semantycznych i strukturalnych komponentów i podejmowania decyzji ich wydzielania lub oddzielania znakami przestankowymi. W związku z tym opanowanie większości zjawisk interpunkcyjnych nie może podlegać pełnej automatyzacji i pozostaje tylko na poziomie umiejętności, czynności wykonanych świadomie, na podstawie reguł funkcjonujących w mowie zewnętrznej lub wewnętrznej. Za czynniki, konstruujące model eksperymentalny, należy uznać również wiedzę, traktującą o realizacji zasad dydaktyki ogólnej - zasad naukowości, łączenia teorii z praktyką dostępności, trwałości wiedzy, poglądowości, stopniowania trudności, i wiedzę o specyficznych zasadach akwizycji interpunkcji rosyjskiej. Chodzi tu o 1) zasadę konieczności analizy budowy, składu i typów zdań, logiko- semantycznych i składniowych związków między ich komponentami i częściami; 2) zasadę konieczności rozwijania słuchu intonacyjnego; 3) zasadę kształtowania umiejętności i nawyków sprawnego stawiania znaków interpunkcyjnych w procesie pisania, w związku z formułowaniem myśli; 4) zasadę stopniowego przyswajania przez uczących się reguł interpunkcyjnych. Rozdział 2 rozpoczyna części empiryczne rozprawy. Jest poświęcony wieloczynnikowej diagnozie stanu faktycznego nauczania interpunkcji rosyjskiej na kierunkach rusycystycznych. Badania diagnostyczne zostały przeprowadzone w Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie, Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Rzeszowskim i Uniwersytecie Śląskim, nosiły charakter diagnozy poprzecznej. Na potrzeby badań zostały opracowane i zastosowane materiały diagnostyczne i strategie, dotyczące analizy prac pisemnych oraz deskrypcji i podsumowania wyników eksperymentów. Przeprowadzone badania diagnostyczne i wysunięte na ich podstawie wnioski potwierdziły, że stan nauczania interpunkcji rosyjskiej na studiach rusycystycznych charakteryzują niedociągnięcia w sferze organizacyjnej, merytorycznej, lingwometodycznej i obudowy materiałowej tego procesu. Upoważniło to do podjęcia działalności na rzecz optymalizacji tego stanu, to jest opracowania eksperymentalnego modelu nauczania interpunkcji rosyjskiej na studiach rusycystycznych i empirycznej weryfikacji jego skuteczności. Rozdział 3 zawiera opis eksperymentalnego modelu nauczania interpunkcji rosyjskiej polskich studentów-rusycystów oraz badań weryfikujących jego merytoryczną i lingwodydaktyczną efektywność. Tworząc model eksperymentalny, autorka pracy wychodziła z założenia, że podstawowym warunkiem jego efektywności będzie wydłużenie okresu nauczania interpunkcji na całe pięć lat studiów. Ten okres został podzielony na cztery etapy: 1) przedskładniowy, propedeutyczny, obejmujący trzy pierwsze semestry studiów licencjackich; 2) obejmujący trzy kolejne semestry tych studiów; 3) przypadający na pierwszy rok studiów magisterskich; 4) kończący dwuletnie studia magisterskie. Prezentacja etapów nauczania interpunkcji zawiera w sobie opracowanie minimów składniowych i intonacyjnych umiejętności, niezbędnych do kształtowania umiejętności i nawyków interpunkcyjnych, i zakres wiedzy teoretycznej stanowiącej ich podstawę orientacyjną. Treść minimów tworzy materiał interpunkcyjny obejmujący 21 grup reguł interpunkcyjnych (punktogramów), które regulują użycie znaków przestankowych w określonych strukturach syntaktycznych (na przykład interpunkcja w zdaniu podrzędnie złożonym; reguły wydzielania członów wtrąconych). Nauczanie interpunkcji w oparciu o pojęcie punktogramu stanowi naukową podstawę kształtowania nawyków i umiejętności interpunkcyjnych, co umożliwia studentom uświadamianie sobie nie tylko istotności jednej reguły, lecz grupy reguł tworzących system. Komponent struktury modelu eksperymentalnego tworzy 12 zeszytów, zawierających po jednym lub kilka modułów zbieżnych tematycznie, z których siedem zostało opublikowanych w trakcie przygotowania rozprawy doktorskiej. Każdy moduł obejmujący jeden punktogram składa się z następujących części 1) lingwo-metodyczny opis punktogramu, który zawiera teoretyczną deskryptywno-eksplikatywną współczesną wiedzę na jego temat, stanowiącą podstawę naukową punktogramu; 2) reguły normujące użycie danego punktogramu oraz uwzględnionych w minimach jego wariantów, przedstawione w algorytmach, tabelach oraz schematach, ilustrowane licznymi przykładami; 3) komentarz metodyczny, uwzględniający gradację zaznajamiania studentów z punktogramem (jego wariantami) oraz profilaktykę popełniania przez nich błędów; 4) część poświęcona treningowi - ćwiczenia i zadania kształtujące umiejętności i nawyki interpunkcyjne; ten system realizuje następujące cele: kształtowanie umiejętności odróżniania w tekstach ćwiczeń struktur składniowo- semantycznych wymagających użycia danego punktogramu (jego wariantów); kształtowania umiejętności stosowania reguł interpunkcyjnych w danych strukturach składniowo-semantycznych; kształtowania umiejętności alternatywnych sposobów wyrażania analogicznych treści za pomocą odpowiednich środków języka i interpunkcji z użyciem ćwiczonego punktogramów i innych punktogramów; opanowanie danego punktogramu w kontekście kształtowania działalności mownej studentów w ramach różnych tematów. Część modułów stanowi analiza porównawcza polskich i rosyjskich punktogramów z towarzyszącymi tej analizie ćwiczeniami. Te części przeznaczone głównie dla studentów studiujących przekładoznawstwo. Ostatnia część każdego modułu zawiera ćwiczenia uwzględniające zasadę związku interpunkcji z intonacją. Metody, które zapewniały wykonanie zadań badawczych, obejmowały 1) analizę literatury lingwistycznej, glottodydaktycznej, psychologicznej oraz metodycznej; 2) podsumowanie doświadczeń nauczania interpunkcji w rosyjskiej i polskiej dydaktyce i glottodydaktyce; 3) eksperyment diagnostyczny; 4) badania kontrastywne mające na celu ustalenie istniejących podobieństw składniowo-interpunkcyjnych i różnic w obu językach; 5) skonstruowanie dydaktycznego modelu nauczania interpunkcji rosyjskiej, obejmującego poszczególne lata studiów licencjackich i magisterskich; 6) eksperyment dydaktyczny mający na celu przebadanie na drodze empirycznej opracowanych materiałów w celu sprawdzenia ich efektywności.

The aim of the thesis was to investigate and determine the theoretical foundations on which to base the teaching of Russian punctuation to Russian Studies Polish students, and the development of methodological principles of the formation of their punctuation skills. Chapter 1, "The Scientific Basis of Teaching Russian Language Punctuation", is a review of the literature on the subject from the disciplines of linguistics, psychology, general didactics and methodology of Russian as a foreign language. It provides a theoretical basis for the empirical part of the dissertation, as well as the scientific basis of the experimental model of teaching students of Russian Studies punctuation. Chapter 2 is the empirical part of the dissertation and is dedicated to the multivariate diagnosis learning of Russian punctuation in Russian Studies departments. Investigations were carried out in four Polish universities (higher educational institutions). It was necessary to analyze and apply diagnostic materials and strategies for the analysis of written work as well as for descriptions and summary of the experimental results. Is authorized to undertake activities to optimize this state, it is the development of an experimental model of teaching of Russian punctuation to Russian Studies Polish students and empirical verification of its effectiveness. The diagnostic research performed and the conclusions drawn confirm that the teaching of Russian punctuation in Russian Studies departments is characterized by shortcomings in the organization, technical, linguistic and methodological spheres, along with the structuring of materials. Acknowledging this, activities were undertaken to optimize the afore mentioned condition, that is, the development of an experimental model of teaching Russian punctuation in Russian Studies departments and the empirical verification of its effectiveness. Chapter 3 describes the experimental model for teaching punctuation Russian Studies Polish students Russian punctuation and verification research of its substantive and linguistic didactical effectiveness. Methods that assured the execution of the tasks of the research were: 1) analysis of the linguistic, foreign language teaching, psychological and methodical literature, 2) a summary of the experience of teaching punctuation in Russian and Polish didactics and linguodidactics, 3) diagnostic experiment, 4) contrastive research to determine the syntax-existing similarities and differences of punctuation in both languages, 5) the development of an educational teaching model for Russian punctuation including individual years of undergraduate and graduate studies, 6) educational experiment designed to test the developed practical materials and in order to verify their effectiveness.