Nauczyciele małopolscy : portret zbiorowy 1939-1945

Abstract

Książkę tę napisaliśmy zarówno z potrzeby serca, jak i z zawodowej solidarności. Od dwudziestu lat jesteśmy czynnymi historykami. Wykładamy historię w szkole wyższej i średniej, w tym również problematykę okupacyjnego i konspiracyjnego szkolnictwa polskiego. Często zastanawialiśmy się nad pokoleniem naszych starszych, „wojennych” kolegów (mieliśmy też to szczęście, że uczyli nas jeszcze w liceum sanockim i nowosądeckim nauczyciele z tajnych kompletów). Co motywowało ich do podejmowania konspiracyjnej działalności, co myśleli, co czuli, czy się bali? Myśleliśmy też o tym, jak sami byśmy się zachowali w takiej sytuacji. To były przesłanki „romantyczne”. Przesłanki zaś racjonalne wyboru tego problemu badawczego były dwie: olbrzymi (liczący około 6,5 tys. jednostek), jedyny w swoim rodzaju zbiór kart biograficznych, zebrany jeszcze w latach siedemdziesiątych (byliśmy wtedy studentami) przez zespół badawczy dziejów oświaty (1939-1945), pracujący w krakowskim oddziale Polskiej Akademii Nauk oraz wcześniejsze nasze prace i publikacje poświęcone problematyce szkolnictwa w latach II wojny światowej. Aby jednak rzetelnie przygotować zbiorową biografię małopolskiego środowiska nauczycielskiego musieliśmy skorzystać z dobrodziejstw techniki komputerowej, gdyż inaczej nie można było zanalizować tak obszernego materiału biograficznego. Dzięki olbrzymiej pracy p. dra Andrzeja Jureczki i p. mgra Wacława Kaliny powstał program komputerowy umożliwiający nam wnikliwe badania. Jesteśmy im obu niezwykle wdzięczni za okazaną pomoc Monografia jest próbą analizy socjo- i psychohistorycznej oraz statystycznej środowiska nauczycielskiego w Małopolsce na tle ogólnokrajowym, a także próbą nakreślenia jego portretu zbiorowego (biografii - losu). Wojna, okupacja i konspiracja były najtrudniejszym doświadczeniem polskiej edukacji. Wymagały odwagi, odpowiedzialności, godnej postawy i patriotyzmu, gdy wokół szalała śmierć, zwątpienie, strach i ból. Edukacja, w tym przede wszystkim tajne nauczanie (tajna szkoła), była w okupowanej Polsce również sposobem w jaki społeczeństwo, a zwłaszcza nauczyciele, uczniowie i ich środowisko rodzinne (swoisty opór ogniska domowego) mogło się samo bronić, bronić swego sposobu życia, swych wartości, kultury, swych instytucji, tożsamości narodowej i państwowej, w tym przede wszystkim świadomości „bycia Polakiem”. Mieściła się również w ważnej kategorii symbolu w konspiracji w ogóle, miała podobny w nim udział, jak symbole w europejskim cywilnym ruchu oporu. Kształtowała charaktery, utrwalała postawy niezależności umysłu od okupanta, wzmacniała ducha dysydenckiego wobec nazistowskiego i sowieckiego reżimu, była swoistym językiem dystynktywnym mówiącym okupantowi zdecydowane „nie”. Polskie i małopolskie środowisko oświatowe zdało ten najtrudniejszy egzamin życiowy. Uważamy, że nasze badania w pełni to potwierdzają. Podstawę źródłową, jak już wspominaliśmy, stanowiło ok. 6,5 tys. biogramów nauczycielskich. Są one różnej jakości, sporządzono je lepiej i gorzej, bardziej lub mniej starannie, czasem po amatorsku, wiele z nich to tylko jednozdaniowe informacje. Jednakże c a ł y zbiór daje podstawę, by uchwycić najważniejsze elementy ogólnego obrazu tego środowiska. Dopełnieniem tego podstawowego w analizie materiału źródłowego były archiwalia: Archiwum Akt Nowych, Archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego, Archiwum b. Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej, zasoby archiwów państwowych w Katowicach i Krakowie oraz innych archiwów, jak chociażby kurii metropolitalnej w Krakowie, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego czy Oddziału Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej. Na szczególną zaś uwagę zasługują zbiory, właściwie jedyne tego typu w Polsce, Archiwum Krakowskiego Oddziału Polskiej Akademii Nauk (zbiór materiałów do historii oświaty w latach 1939-1945 na terenie podziemnego Okręgu Szkolnego Krakowskiego im. Ignacego Jakubca). To zbiór niezwykły, z którego korzystają bez mała wszyscy historycy interesujący się problematyką wojennego szkolnictwa. Uzupełnieniem była ankieta („Szkolnictwo polskiej jawne i tajne w latach wojny i okupacji”) poświęcona szkolnictwu wojennemu (jawnemu i tajnemu, w tym nauczycielom, uczniom, stratom materialnym itp.) rozpisana jeszcze w roku 1946 przez Ministerstwo Oświaty, a weryfikowana w latach siedemdziesiątych przez struktury Związku Nauczycielstwa Polskiego. To interesujący zbiór, ale należy zeń korzystać z wielką ostrożnością, szczególnie z tzw. danych weryfikujących z dekady lat siedemdziesiątych. Wykorzystaliśmy też dość obszerną już literaturę przedmiotu, w tym fundamentalne prace Józefa Krasuskiego, Mariana Walczaka, Eugeniusza C. Króla, Adama Massalskiego, Ryszarda Terleckiego i Jana Drausa, Stanisława Gawędy i Józefa Buszki, również - w miarę możliwości - literaturę obcojęzyczną. Ponadto nauczycielskie, a także niestety nieliczne uczniowskie, wspomnienia, relacje i dzienniki. Ta bibliografia to poważny i rzetelny dorobek, zarówno dokumentarny, wspomnieniowy, jak i monograficzny. Ułatwił on analizę i weryfikację okupacyjnego i konspiracyjnego tła naszych rozważań. Książka składa się z ośmiu rozdziałów. Pierwszy został poświęcony dylematom metodologicznym, których mieliśmy niemało w czasie jej przygotowywania. Niektóre spośród nich zostały przez nas potraktowane jako propozycje badawcze. Poza tym skupiliśmy się na zasadniczych problemach zbiorowego portretu małopolskich nauczycieli: rodowodach, wrześniowym (roku 1939) syndromie, okupacyjnej polityce oświatowej i tzw. szkolnictwie jawnym, tj. dopuszczonym przez okupanta (powszechnym i zawodowym), nauczycielach tajnej szkoły, wojennej i konspiracyjnej dydaktyce, co dla nas jako nauczycieli miało szczególne znaczenie, oraz martyrologii. Rozprawę kończy rozdział poświęcony trudnym wyborom tzw. okresu przejściowego (1945/1946). Uzupełnieniem, ważnym z punktu widzenia całości rozważań, są dołączone do pracy wykresy, diagramy i mapy, wreszcie słownik biograficzny, pomieszczone zarówno w tekście, jak i w aneksie. Monografia powstała w ramach prac Pracowni Biografistyki Instytutu Historii Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Za pomoc w nadaniu jej ostatecznego kształtu chcieliśmy podziękować wszystkim kolegom z Pracowni, szczególnie zaś jej szefowi, prof, drowi hab. Feliksowi Kirykowi.