| dc.description.abstract | Książkę tę napisaliśmy zarówno z potrzeby serca, jak i z zawodowej solidarności.
Od dwudziestu lat jesteśmy czynnymi historykami. Wykładamy historię
w szkole wyższej i średniej, w tym również problematykę okupacyjnego
i konspiracyjnego szkolnictwa polskiego. Często zastanawialiśmy się nad pokoleniem
naszych starszych, „wojennych” kolegów (mieliśmy też to szczęście,
że uczyli nas jeszcze w liceum sanockim i nowosądeckim nauczyciele z tajnych
kompletów). Co motywowało ich do podejmowania konspiracyjnej działalności,
co myśleli, co czuli, czy się bali? Myśleliśmy też o tym, jak sami byśmy się
zachowali w takiej sytuacji.
To były przesłanki „romantyczne”. Przesłanki zaś racjonalne wyboru tego
problemu badawczego były dwie: olbrzymi (liczący około 6,5 tys. jednostek),
jedyny w swoim rodzaju zbiór kart biograficznych, zebrany jeszcze w latach
siedemdziesiątych (byliśmy wtedy studentami) przez zespół badawczy dziejów
oświaty (1939-1945), pracujący w krakowskim oddziale Polskiej Akademii
Nauk oraz wcześniejsze nasze prace i publikacje poświęcone problematyce
szkolnictwa w latach II wojny światowej.
Aby jednak rzetelnie przygotować zbiorową biografię małopolskiego środowiska
nauczycielskiego musieliśmy skorzystać z dobrodziejstw techniki
komputerowej, gdyż inaczej nie można było zanalizować tak obszernego
materiału biograficznego. Dzięki olbrzymiej pracy p. dra Andrzeja Jureczki
i p. mgra Wacława Kaliny powstał program komputerowy umożliwiający nam
wnikliwe badania. Jesteśmy im obu niezwykle wdzięczni za okazaną pomoc
Monografia jest próbą analizy socjo- i psychohistorycznej oraz statystycznej
środowiska nauczycielskiego w Małopolsce na tle ogólnokrajowym, a także
próbą nakreślenia jego portretu zbiorowego (biografii - losu). Wojna, okupacja
i konspiracja były najtrudniejszym doświadczeniem polskiej edukacji. Wymagały
odwagi, odpowiedzialności, godnej postawy i patriotyzmu, gdy wokół
szalała śmierć, zwątpienie, strach i ból. Edukacja, w tym przede wszystkim tajne
nauczanie (tajna szkoła), była w okupowanej Polsce również sposobem
w jaki społeczeństwo, a zwłaszcza nauczyciele, uczniowie i ich środowisko rodzinne
(swoisty opór ogniska domowego) mogło się samo bronić, bronić swego
sposobu życia, swych wartości, kultury, swych instytucji, tożsamości narodowej
i państwowej, w tym przede wszystkim świadomości „bycia Polakiem”.
Mieściła się również w ważnej kategorii symbolu w konspiracji w ogóle, miała
podobny w nim udział, jak symbole w europejskim cywilnym ruchu oporu.
Kształtowała charaktery, utrwalała postawy niezależności umysłu od okupanta,
wzmacniała ducha dysydenckiego wobec nazistowskiego i sowieckiego reżimu,
była swoistym językiem dystynktywnym mówiącym okupantowi zdecydowane
„nie”. Polskie i małopolskie środowisko oświatowe zdało ten najtrudniejszy
egzamin życiowy. Uważamy, że nasze badania w pełni to potwierdzają.
Podstawę źródłową, jak już wspominaliśmy, stanowiło ok. 6,5 tys. biogramów
nauczycielskich. Są one różnej jakości, sporządzono je lepiej i gorzej,
bardziej lub mniej starannie, czasem po amatorsku, wiele z nich to tylko jednozdaniowe
informacje. Jednakże c a ł y zbiór daje podstawę, by uchwycić
najważniejsze elementy ogólnego obrazu tego środowiska. Dopełnieniem tego
podstawowego w analizie materiału źródłowego były archiwalia: Archiwum
Akt Nowych, Archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego,
Archiwum b. Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu
- Instytutu Pamięci Narodowej, zasoby archiwów państwowych w Katowicach
i Krakowie oraz innych archiwów, jak chociażby kurii metropolitalnej
w Krakowie, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego czy Oddziału Rękopisów
Biblioteki Jagiellońskiej. Na szczególną zaś uwagę zasługują zbiory, właściwie
jedyne tego typu w Polsce, Archiwum Krakowskiego Oddziału Polskiej Akademii
Nauk (zbiór materiałów do historii oświaty w latach 1939-1945 na
terenie podziemnego Okręgu Szkolnego Krakowskiego im. Ignacego Jakubca).
To zbiór niezwykły, z którego korzystają bez mała wszyscy historycy interesujący
się problematyką wojennego szkolnictwa. Uzupełnieniem była ankieta
(„Szkolnictwo polskiej jawne i tajne w latach wojny i okupacji”) poświęcona
szkolnictwu wojennemu (jawnemu i tajnemu, w tym nauczycielom, uczniom,
stratom materialnym itp.) rozpisana jeszcze w roku 1946 przez Ministerstwo
Oświaty, a weryfikowana w latach siedemdziesiątych przez struktury Związku
Nauczycielstwa Polskiego. To interesujący zbiór, ale należy zeń korzystać
z wielką ostrożnością, szczególnie z tzw. danych weryfikujących z dekady lat
siedemdziesiątych.
Wykorzystaliśmy też dość obszerną już literaturę przedmiotu, w tym fundamentalne
prace Józefa Krasuskiego, Mariana Walczaka, Eugeniusza C. Króla,
Adama Massalskiego, Ryszarda Terleckiego i Jana Drausa, Stanisława Gawędy
i Józefa Buszki, również - w miarę możliwości - literaturę obcojęzyczną.
Ponadto nauczycielskie, a także niestety nieliczne uczniowskie, wspomnienia,
relacje i dzienniki. Ta bibliografia to poważny i rzetelny dorobek, zarówno dokumentarny,
wspomnieniowy, jak i monograficzny. Ułatwił on analizę i weryfikację
okupacyjnego i konspiracyjnego tła naszych rozważań.
Książka składa się z ośmiu rozdziałów. Pierwszy został poświęcony dylematom
metodologicznym, których mieliśmy niemało w czasie jej przygotowywania.
Niektóre spośród nich zostały przez nas potraktowane jako propozycje
badawcze. Poza tym skupiliśmy się na zasadniczych problemach zbiorowego
portretu małopolskich nauczycieli: rodowodach, wrześniowym (roku 1939)
syndromie, okupacyjnej polityce oświatowej i tzw. szkolnictwie jawnym, tj.
dopuszczonym przez okupanta (powszechnym i zawodowym), nauczycielach
tajnej szkoły, wojennej i konspiracyjnej dydaktyce, co dla nas jako nauczycieli
miało szczególne znaczenie, oraz martyrologii. Rozprawę kończy rozdział poświęcony
trudnym wyborom tzw. okresu przejściowego (1945/1946).
Uzupełnieniem, ważnym z punktu widzenia całości rozważań, są dołączone
do pracy wykresy, diagramy i mapy, wreszcie słownik biograficzny, pomieszczone
zarówno w tekście, jak i w aneksie.
Monografia powstała w ramach prac Pracowni Biografistyki Instytutu Historii
Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.
Za pomoc w nadaniu jej ostatecznego kształtu chcieliśmy podziękować
wszystkim kolegom z Pracowni, szczególnie zaś jej szefowi, prof, drowi hab.
Feliksowi Kirykowi. | pl_PL |
