Polityczne dziedzictwo Heroda Wielkiego : Palestyna w epoce rzymsko-herodiańskiej

Abstract

Dynastia, której założycielem i najwybitniejszym przedstawicielem był Herod Wielki, zaliczana jest do najważniejszych rodzin, które rządziły królestwami klienckimi imperium rzymskiego na Wschodzie. Herod Wielki uważany jest za jedną z najbardziej interesujących postaci starożytności. Dynastią herodiańską interesowano się od wieków, przy czym wiedzę o samym Herodzie przez kilkanaście stuleci kształtowały informacje o „rzezi niewiniątek” poprzedzonej przybyciem Mędrców ze Wschodu i powrocie Świętej Rodziny z Egiptu po śmierci Heroda. Bez wątpienia wydarzenia te przyczyniły się do zapoczątkowania badań naukowych nad królem Judei i jego rodziną. Wspomnijmy tu prace Serariusa, Rabbini et Herodes, napisaną w 1607 r., Caussina, The Unfortunate Politique, wydaną w języku angielskim w 1638 r., czy wreszcie dzieło Noldiusa, Historia Idumaea, seu de vita et gestis Herodum diatribe, wydane w 1660 r. W tym czasie badania koncentrowały się przede wszystkim na osobie Heroda Wielkiego. Dopiero druga połowa XIX w. przynosi pierwsze opracowania dziejów dynastii pióra Graetza, Schneckenburgera, Ewalda, Hitziga i Hausratha, które pojawiły się w dziełach poświęconych historii żydowskiej i nowotestamentalnej. Mamy jednak również pierwsze osobne prace, że wymienimy van der Chijsa, Dissertatio Chronologico-historica inauguralis de Herode Magno z roku 1855; von Schullera, Herodes z roku 1859; Willetta, The Life and Times of Herod the Great z roku 1860 i Herod Antipas z roku 1866; Derenbourga, Essai sur l'Histoire et la Gegraphie de la Palestine, t. 1 z roku 1867; de Saulcy’ego, Histoire d’Herode, roi de juifs z roku 1867; wreszcie Branna, Biographie Agrippa’s II („Monatsschrift fur Geschichte und Wissenschaft des Judentums” 1870-1871 [dalej „MGWJ”]), Die Sohne des Herodes (MGWJ” 1873) oraz De Herodis, ąui dicitur, magni... z roku 1873. Bez wątpienia jednak na plan pierwszy wysuwa się Schurer, który w swej monumentalnej pracy z roku 1874 wykorzystał wszystkie dostępne wówczas źródła (dominowały źródła literackie). Z późniejszych prac poświęconych dynastii herodiańskiej i samemu Herodowi Wielkiemu trzeba wymienić: Schegg, Das Todesjahr des Konigs Herodes (1882); Stilgebauer, Herodes (1891); Wahl, De Regina Berenice (1893); Farrar, The Herods (1898); Vickers, The History of Herod (1901); Caraccio, Erode I. Re degli Ebrei (1903); Reimarus, Geschichte der Salome (1906-1909); Daffner, Salome (1912); Caldecott, Herod's Temple (1913); Otto, Herodes (1913); Willrich, Das Haus des Herodes (1929); Momigliano, Herod of Judaea (1934); Hollis, The Archaeology of Herod’s Temple (1934); Kastein, Herodes (1936); Charlesworth, Five Men (1936); Jones, The Herods of Judaea (1938); Blinzler, Herodes Antipas und Jesus Christus (1947); Mireaux, La Reine Berenice (1951); Minkin, Herod King of the Jews (1956); Busch, The Five Herods (1956); Perowne, The Life and Times of Herod the Great (1956) i The Later Herods (1958); Frankfort, Le royaume d’Agrippa II (1962); Krawczuk, Herod - król Judei (1965); Bruce, Herod Antipas (1966); Sandmel, Herod: Profile of a Tyrant (1967); Wirgin, Herod Agrippa I. King of the Jews (1968); Schalit, Konig Herodes: der Mann und sein Werk (1969); Grant, Herod the Great (1971); Hoehner, Herod Antipas (1972); Stem, The Kingdom of Agrippa I (1973), The Reign of Herod (1974) i Agrippa II (1975); Jordan, Berenice (1974); Smallwood, The Jews under Roman Rule (1976); Prause, Herodes der Grosse (1977); Sullivan, The Dynasty of Judaea (1978); Moliterini, Herode le Grand roi des Juifs (1986); Harari, Herode le Grand (1986); Schwartz, Agrippa I: The Last King of Judaea (1990); Stem, The Kingdom of Herod (1992, po hebrajsku); Richardson, Herod. King of Jews and Friend of Romans (1996); Kokkinos, The Herodian Dynasty. Origins, Role in Society and Eclipse (1998); Ciecieląg, Palestyna w czasach Jezusa. Dzieje polityczne (2000); Grant, Herod Wielki (2000). Przedstawiliśmy tu tylko najważniejsze prace, pomijając niezliczoną wręcz ilość innych, mniejszych lub większych, ważniejszych lub mniej ważnych. Jest rzeczą zastanawiającą, że dynastia herodiańska nie doczekała się pełnego opracowania, szczególnie jeśli chodzi o historię rodu, w pełnym tego słowa znaczeniu, badacze wykorzystywali głównie dowody literackie. Jedynie poszczególni członkowie rodu znaleźli swoje miejsce w historiografii. Dopiero monografia Kokkinosa z roku 1998 wypełniła tę niezrozumiałą lukę. Prezentowana książka jest w pewnym sensie odpowiedzią na pracę Kokkinosa, a piszący te słowa nie ukrywa, że była ona dla niego źródłem inspiracji, choć moja historia dynastii herodiańskiej jest odmienna w wielu kwestiach, szczególnie w sposobie podejścia, od pracy greckiego uczonego. Książka, którą oddaję do rąk Czytelnika, porusza takie problemy, jak: pochodzenie dynastii, historię Idumei, hellenizację Palestyny i samego rodu, genealogię dynastii, pozycję członków dynastii po upadku Archelaosa i przekształceniu Judei w rzymską prowincję oraz kluczową rolę dynastii wśród państw klienckich Rzymu na Wschodzie. Tłem dla dziejów rodu jest historia terytoriów, którymi władała. Można jednoznacznie stwierdzić, że wiele hipotez zawartych w niniejszej książce jest dyskusyjnych. Z wieloma poglądami dotychczas zaprezentowanymi polemizuję (wdzięcznym polem do popisu jest tu praca Kokkinosa, który nie ustrzegł się wielu zbyt daleko idących wniosków, co jednak nie obniża ich wartości badawczej). Z innymi się nie zgadzam lub tylko prezentuję, nie zajmując jednoznacznego stanowiska. Stwierdzić też pragnę, że w książce nie przedstawiam zamkniętej już historii dynastii herodiańskiej, lecz wytyczam nowe kierunki badań. W pracy dominują źródła literackie, wśród nich głównie dzieła Józefa Flawiusza. Każdy historyk zajmujący się dziejami Palestyny w epoce starożytnej jest na nie skazany. Nie oznacza to jednak, iż należy z nich korzystać w sposób bezkrytyczny, wręcz przeciwnie, wskazana jest ostrożność, gdyż w wielu przypadkach są stronnicze. Istotne są równie dzieła historyków greckich i rzymskich oraz innych żydowskich, spełniają jednak rolę uzupełniającą lub precyzującą. Ważny jest też Nowy Testament, którego jednak nie należy traktować jako przede wszystkim źródło historyczne. Wielu uczonych, opierając się na niejasnych przekazach nowotestamentowych, sformułowało daleko idące hipotezy, nie mające potwierdzenia w innych źródłach. Nie bez znaczenia są źródła rabiniczne, ale ich podstawową wadą jest to, że powstały wiele lat po opisywanych w niniejszej książce wydarzeniach. Zawierają one niekiedy wartościowe informacje, których nie można odrzucić wyłącznie na podstawie ich późnego powstania. Osobną rolę odegrały testimonia archeologiczne, epigraficzne, papirologiczne i numizmatyczne, dotychczas mniej wykorzystywane. Ostatnie lata przyniosły w tym zakresie ogromny postęp i dzisiaj badacz nie jest skazany wyłącznie na źródła literackie. Trzeba jednak pamiętać, że one również nie przekazują gotowych prawd, stanowiąc często przedmiot sporu uczonych. Chodzi tu przede wszystkim o problemy interpretacyjne, związane np. z trudnościami w przypisaniu danej inskrypcji czy monety konkretnej osobie lub wydarzeniu. Poruszamy się w tej materii po niepewnym gruncie, co zmusza badacza do snucia różnych hipotez, często problematycznych. Obok źródeł ważną rolę odegrały w moich badaniach liczne opracowania. Z konieczności trzeba było dokonać ich selekcji, kierowałem się przede wszystkim wartością danego dzieła i jego przydatnością, niekoniecznie zaś datą powstania, dlatego wykorzystałem również literaturę starszą. Każdy badacz dziejów Palestyny z pewnością zgodzi się, że nie można pominąć dzieł Schurera czy Otto, ich opracowania określa się jako fundamentalne. Praca podzielona została na osiem rozdziałów, ułożonych w sekwencji chronologicznej. W pierwszym przedstawiono początki i pochodzenie dynastii oraz przejście Judei z rąk dynastii hasmonejskiej w ręce domu herodiańskiego; ten drugi problem jest kwestią fundamentalną. W kolejnych rozdziałach zaprezentowano sylwetki wujów, braci, sióstr oraz żon Heroda Wielkiego i ich potomków. W rozdziale szóstym ukazano trzech pozostałych przy życiu synów króla Judei, wreszcie w dwu ostatnich synów Heroda zrodzonych z Mariamme I i ich potomków. Jest zresztą ironią losu, że członkowie dynastii herodiańskiej wywodzący się z pnia hasmonejskiego odegrali zasadniczą rolę w późniejszej, schyłkowej historii dynastii.