Obraz samego siebie a zachowanie młodzieży niepełnosprawnej ruchowo

Abstract

Pedagogika współczesna stawia sobie trzy podstawowe pytania: 1. Kim jest człowiek? 2. Kim się staje pod wpływem działania? 3. Kim ma być człowiek? Pytania te odnoszą się do trzech sfer rzeczywistości pedagogicznej, w której człowiek przebywa równocześnie - sfery faktów, działania i wartości (J. Gnitecki 1994). Próbę przynajmniej częściowej odpowiedzi na tak sformułowano problemy można podjąć opierając się na diagnozie osobowości wychowanków. Osobowość jest kluczowym pojęciem pedagogiki, zwłaszcza personalistycznej, w której wychowanie oznacza wspomaganie rozwoju osobowości, a nie panowanie nad nią (por. J. Homplewicz 1997). Wychowanie ma sprzyjać pobudzaniu, wspieraniu i wyzwalaniu podstawowych dyspozycji, które pozwoliłyby dziecku -- wychowankowi wzrastać w życiu wewnętrznym, w jego wolnych, dojrzałych decyzjach. W wychowaniu chodzi o skupienie uwagi na wewnętrznych cechach osobowości i jej duchowej dynamice 0- Maritain 1991). Szczególnego znaczenia nabiera tak rozumiane wychowanie w przypadku osób niepełnosprawnych, które wymagają często dodatkowego wsparcia w związku z sytuacją, w której postawił je los. Statystyki medyczne ostatnich lat notują ciągły wzrost liczby osób z dysfunkcjami narządów ruchu. Przybywa zarówno osób z niepełnosprawnością wrodzoną, jak i nabytą wskutek choroby lub wypadku. Niepełnosprawność ruchowa modyfikuje zwykle rozwój dziecka we wszystkich niemal dziedzinach jego życia osobistego, społecznego i w niektórych płaszczyznach rozwoju osobowości (por. F. Gamulczak 1977). Poznanie tych skutków w sferze osobowości umożliwi lepsze zrozumienie zachowania osób niepełnosprawnych oraz pozwoli na opracowanie programów wspomagających ich rozwój. Obecnie nabiera to dodatkowego znaczenia ze względu na realizację idei integracji. Osobowość, pełniąc funkcję centralnego systemu regulacji i integracji czynności człowieka, odgrywa decydującą rolę w procesie przystosowania się do życia z niepełnosprawnością. Jednym z głównych mechanizmów regulacyjnych osobowości jest obraz samego siebie. Obraz samego siebie, jak pisze J. Doroszewska (1989, s. 477), jest centralnym zagadnieniem „(...) nie tylko dla badaczy osobowości w ramach współczesnej psychologii i socjologii, ale i dla pedagogiki zwłaszcza specjalnej (...)”. Zatem jest on podstawowym oraz interdyscyplinarnym przedmiotem badań - podobnie jak zachowanie, które obraz samego siebie w znacznej mierze reguluje. W takim ujęciu człowiek jest podmiotem zachowania i naturalne jest jego dążenie do bycia raczej kierującym sobą niż zdeterminowanym, bezradnym, zależnym czy manipulowanym (A. Maslow, za: J. Janowska 1994). Podsumowując można więc stwierdzić, że zagadnienie regulacyjnej roli obrazu samego siebie w zachowaniu osób niepełnosprawnych jest jednym z głównych problemów tak psychologii, jak i współczesnej pedagogiki specjalnej. Potrzeba poznania tego zagadnienia jest konieczna między innymi ze względu na przemiany oświatowe zachodzące w ostatnim czasie w naszym kraju. Na plan pierwszy w ramach pedagogiki specjalnej wysuwa się problem integracji. Zagadnienie integracji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej ruchowo z ich pełnosprawnymi rówieśnikami budzi chyba najmniej kontrowersji. Jednak prawdziwa integracja będzie możliwa tylko wówczas, gdy osoby te charakteryzować się będą zbliżonym stylem kontaktów społecznych, umiejętnością obrony siebie i wyrażania własnych poglądów i uczuć, a także zdolnością do formułowania zadań na miarę własnych możliwości. To natomiast zależy głównie od tego, jaki jednostka niepełnosprawna ma obraz samego siebie, poziom samoakceptacji, czy też poczucia własnej wartości. Ponadto modernizacja szeroko pojętej praktyki wychowawczej, zarówno w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej ruchowo, jak i szkołach integracyjnych, nie może pominąć zagadnienia podmiotowości, która jest podstawowym warunkiem rozwoju poprzez samoaktualizację. Osoba, która świadomie uczestniczy w zmaganiach z własną niepełnosprawnością - uodparnia się na jej zagrożenia, potrafi im zapobiegać i samorealizować się w tych sytuacjach, które nie zawierają tych zagrożeń (A. Maciarz 1998a). Zaufanie do samego siebie i postrzeganie siebie jako jednostki aktywnej, kierującej sobą przyczynia się w pewnym stopniu także do przyspieszenia transformacji ustrojowej naszego państwa. Jak to trafnie ujął M. Łobocki (1994, s. 24) „idea demokratyzmu bowiem, która tak głęboko i wiarygodnie od pewnego czasu przenika życie społeczne ludzi dorosłych, nie powinna stanowić wyjątku w dziedzinie wychowania dzieci i młodzieży”. Nie powinna być zatem wyjątkiem także w zakresie wychowania młodzieży niepełnosprawnej ruchowo. Ogólnie można powiedzieć, że idea proponowanych badań wynika głównie z potrzeby doskonalenia integracyjnego systemu kształcenia, a także modernizacji samego procesu wychowania, zarówno w zakresie tworzenia odpowiednich warunków dla samoaktualizacji młodzieży niepełnosprawnej, jak i stosowania specyficznych programów wspomagających rozwój. Nie bez znaczenia dla podjęcia badań jest fakt znikomej liczby doniesień dotyczących omawianego problemu, jak i jego poszczególnych elementów składowych. W pracy podjęto próbę scharakteryzowania obrazu samego siebie młodzieży niepełnosprawnej ruchowo oraz określenia jego wpływu na zachowanie wobec siebie, innych oraz zadań. Praca składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym zamieszczono teoretyczne rozważania dotyczące zachowania oraz poziomów jego organizacji. Ponadto dokonano przeglądu dotychczasowych badań w zakresie zachowania młodzieży niepełnosprawnej ruchowo wobec siebie, innych osób oraz zadań. Drugi rozdział pracy poświęcony jest omówieniu różnych sposobów definiowania obrazu własnej osoby, jego struktury, treści, a także opisowi jego regulacyjnej roli w zachowaniu człowieka. Poza tym na podstawie rezultatów dotychczasowych badań scharakteryzowany został obraz samego siebie osób z dysfunkcjami narządów ruchu. W rozdziale trzecim, w kontekście założeń teoretycznych sformułowano cel, problemy badawcze, hipotezy pracy, a także przedstawiono metodę, techniki i narzędzia badawcze. Dokonano w nim również charakterystyki grupy podstawowej i kontrolnej. W kolejnych rozdziałach (IV-VI) zostały zaprezentowane rezultaty badań własnych. Każdy z nich składa się z dwóch części - prezentacji wyników oraz dyskusji. W rozdziale TV ukazano podobieństwa i różnice w zakresie struktury i treści obrazu samego siebie młodzieży niepełnosprawnej ruchowo oraz pełnosprawnej. Rozdział V poświęcony został omówieniu zachowania osób z dysfunkcjami narządów ruchu w stosunku do siebie, innych ludzi oraz zadań. Z kolei w VI rozdziale zaprezentowane zostały relacje pomiędzy strukturą „ja” a wyróżnionymi aspektami zachowania. Pracę zamyka synteza wyników badań w postaci wniosków, które stały się podstawą wysunięcia szeregu postulatów dla praktyki rehabilitacyjnej i wychowawczej.