Funkcje psychologii w dobie przemian społeczno-kulturowych w Polsce

Abstract

Rozważania stanowiące treść tej książki koncentrują się wokół funkcji, jakie winna spełniać psychologia w dobie kultury przełomu, w obliczu przemian społeczno-oświatowych zachodzących aktualnie w naszym kraju. W ciągu ostatnich kilkunastu lat w Polsce, podobnie jak w wielu krajach świata, daje się zaobserwować lawinowy przyrost informacji i jednoczesną ich popularyzację w skali dotychczas nie spotykanej. Konsekwencją tych zjawisk są gwałtowne przeobrażenia kulturowe współczesnego świata, które inspirują do formułowania nowych wzorców zachowań i nowych wartości, wyzwalają nowe inicjatywy oraz pobudzają do refleksji i konfrontacji poglądów. Sytuacja dynamicznych zmian kulturowych prowokuje również do wprowadzania zmian w systemach edukacyjnych i programach szkolnych. W tym sensie, nowe tendencje społeczno-kulturowe bywają korzystne dla indywidualnego rozwoju. Niekiedy jednak zbyt szybkie tempo zmian, nadmiar informacji, konieczność dokonywania wyboru postaw i wartości powodują zagrożenia dla jednostki i jej rozwoju. Wydaje się, że psychologia, jako jedna z nauk społecznych, winna być wrażliwa na przekształcenia rzeczywistości społeczno-kulturowej, konsekwencją których są zmiany obserwowane w postawach, przekonaniach i zachowaniach różnych grup społecznych w naszym kraju. Wychodząc z przesłanek psychologii funkcjonalnej, która ukazuje rolę, jaką pewien element danego systemu może odegrać w określonej sytuacji dla zachowania całego systemu w stanie efektywnym (patrz: Słownik psychologii, 1980), zwrócono uwagę na pewne funkcje, jakie może spełnić psychologia w systemie zachodzących aktualnie w Polsce przemian. Za podstawową funkcję psychologii w obecnej sytuacji należy uznać niesienie pomocy szerokim kręgom społecznym w jak najlepszym rozeznaniu dokonujących się przeobrażeń oraz w twórczej adaptacji do zmieniającej się rzeczywistości społeczno-ekonomicznej. Realizację tej funkcji umożliwi trafne zdiagnozowanie społecznego zapotrzebowania, społecznej otwartości i gotowości do zaaprobowania zaistniałych przemian, jak też określenie poziomu społecznych możliwości adaptacyjnych wobec tych zmian. Właściwie sformułowana diagnoza stanowić może podstawę prognozowania kierunku dalszych przemian w społeczno-kulturowym rozwoju, w tym przemian w programach edukacyjnych i oświatowych, umożliwiających młodzieży bardziej aktywne włączenie się w nurt przekształcającej się rzeczywistości społecznej. Psychologia winna wyznaczać kierunki rozwoju współczesnych systemów edukacyjnych w taki sposób, aby asymilowały one nowe idee bez zgubienia dotychczas wypracowanych i sprawdzonych już wartości. Należy również dostrzec fakt, że niezwykle szybki nurt współczesnych przemian powoduje, iż pewien procent społeczeństwa nie w pełni za nim nadąża. Wobec tych osób psychologia i jej przedstawiciele winni podjąć działania profilaktyczne, zabezpieczające je przed destruktywnym poczuciem frustracji. Natomiast wobec osób już dotkniętych negatywnymi skutkami mniejszych zdolności adaptacyjnych, psychologia winna spełniać funkcję terapeutyczną, polegającą na minimalizowaniu i łagodzeniu złych skutków. To ostatnie zadanie psychologowie mogą realizować poprzez opracowywanie i stosowanie różnorodnych treningów adaptacyjnych, rozwijających społeczne umiejętności radzenia sobie w nowych sytuacjach, rozwiązywania nowych problemów itp. Powstaje pytanie, w jakim stopniu współczesna psychologia i jej przedstawiciele są przygotowani do sprostania aktualnym wyzwaniom i zadaniom. Przedstawione powyżej myśli stanowią przedmiot rozważań w kolejnych częściach książki, na którą składają się wybrane referaty prezentowane w czasie obrad konferencji naukowej zorganizowanej od 23 do 25 kwietnia 1996 roku przez Katedrę Psychologii w ramach jubileuszu 50-lecia Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. W części pierwszej ukazano znaczenie procesów poznawczych w uczeniu się i nauczaniu szkolnym. Autorzy poszczególnych artykułów rozważają sposoby rozwijania zdolności poznawczych, przygotowujących dziecko do radzenia sobie w środowisku, specyficzne zdolności sprzyjające opanowaniu umiejętności głośnego i cichego czytania, zdolności konwergencyjne i dywergencyjne ułatwiające szkolne uczenie się oraz sposoby stymulowania rozwoju psychicznego dziecka w toku zajęć ruchowych. Rozważania w części drugiej dotyczą relacji zachodzących pomiędzy niektórymi zmiennymi osobowościowymi a osiągnięciami szkolnymi ucznia. Tę część otwiera obszerny artykuł profesora I. Mervielde z Uniwersytetu w Gandawie w Belgii, w którym autor omawia istotne zależności pomiędzy takimi wymiarami, zawartymi w modelu osobowości „Wielkiej Piątki”, jak: ekstrawersja, sumienność, inteligencja i otwartość a osiągnięciami szkolnymi uczniów. W kolejnych artykułach dyskutowana jest rola wyobraźni symbolicznej, kontroli wewnętrznej oraz poczucia samotności i otwartości w rozwoju osobowości jednostki. Część trzecia poświęcona jest analizie form pomocy psychologicznej proponowanej w pewnych sytuacjach zagrożeń dla prawidłowego rozwoju jednostki, powstałych wskutek: przestępstw popełnianych wobec rodziny, depresji matek dzieci z upośledzeniem umysłowym, czy niepełnosprawności dziecka. Za szczególny rodzaj pomocy psychopedagogicznej należy uznać włączanie osób niepełnosprawnych w nurt życia społecznego. Zagadnienie edukacyjnej integracji dzieci upośledzonych umysłowo podejmują E. Andersson i M. Lavenius w pierwszym artykule tej części książki. Część czwarta obejmuje opracowania, które ukazują rolę psychologii w przemianach dokonujących się na różnych poziomach edukacji szkolnej. Trzy spośród nich omawiają problemy psychologicznego kształcenia nauczycieli, a pozostałe cztery konsekwencje zmian w systemach oświaty dla rozwoju ucznia i jego przygotowania do podjęcia ról i wyzwań, jakie postawi przed nim życie dorosłego człowieka. Przedmiotem rozważań części piątej są psychologiczne aspekty adaptacji człowieka do zmian zachodzących w jego życiu zawodowym i rodzinnym. Większość artykułów ma charakter empiryczny. Stanowią one barwną mozaikę, obrazującą różne funkcje, jakie może spełniać i jakie aktualnie spełnia psychologia w złożonym i podlegającym przemianom społeczno-kulturowym krajobrazie Polski. Mamy nadzieję, że rozważania zawarte w tej książce pobudzą czytelników do dalszych refleksji nad rolą psychologii w procesie twórczego poszukiwania swego miejsca we współczesnym świecie.