Agresja młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną : uwarunkowania i przejawy

Abstract

W powszechnej opinii, wspartej wynikami badań empirycznych, lata transformacji społeczno-ustrojowej przyniosły, obok wielu pozytywnych zmian w życiu społecznym, również znaczny wzrost różnego rodzaju patologii społecznych, w tym zachowań agresywnych. Sposób demonstrowania tych ostatnich w wielu przypadkach wyraża się nie tylko przekraczaniem norm obyczajowych, ale i prawnych, przybierając formę różnego rodzaju aktów przestępczych. Szczególnie niepokojący jest wzrost tego typu zjawisk wśród młodzieży i drastyczne obniżenie się dolnej granicy wiekowej osób wchodzących w konflikt z normami obyczajowymi i prawnymi. Coraz częściej są nimi dzieci. Agresja i przemoc spotykają się na ogół ze społeczną dezaprobatą. Społeczeństwo daje temu wyraz zwłaszcza wówczas, gdy mass media nagłaśniają kolejne spektakularne akty agresji, przemocy i przestępstw. Zaangażowanie opinii publicznej w piętnowanie owych aktów wyraźnie maleje - jak sugeruje Urban (2001a, s. 8) - wówczas, gdy środki masowego przekazu nie dysponują tego typu informacjami. O ile - zdaniem cytowanego autora - taka zmienność reakcji jest zupełnie naturalna wśród ogółu społeczeństwa, o tyle w żadnym wypadku nie mogą sobie na nią pozwolić profesjonaliści zajmujący się w sposób naukowy problemami patologii społecznej. Ich obowiązkiem jest stałe, systematyczne - niezależne od „koniunktury społecznej” - badanie podstawowych problemów w tej dziedzinie życia. Stąd też - jak pisze Danilewska (2002, s. 5) - ostatnio podejmowane są szeroko zakrojone badania interdyscyplinarne (psychologiczne, socjologiczne i pedagogiczne) ujmujące jednocześnie wielostronne uwarunkowania agresji. Budowanie wieloczynnikowych modeli genezy tego zjawiska skłania do poszukiwania jego źródeł nie tylko w szerzej lub węziej rozumianych czynnikach społecznych czy jedynie w czynnikach indywidualnych, ale przede wszystkim w kombinacji jednych i drugich. Takie podejście metodologiczne uwzględnia między innymi ekologiczna perspektywa ujmowania czynników etiologicznych agresji zastosowana w badaniach prezentowanych w niniejszej pracy. Przyjęto w nich, iż określony poziom agresji wynika z wzajemnego oddziaływania określonych cech związanych ze strukturą bio-psychospołeczną jednostki i cech mikrosystemu społecznego, jakim jest rodzina. Ta ostatnia bowiem - według przyjętej perspektywy teoretycznej - stanowi prymarny kontekst rozwoju jednostki; jest dla niej najważniejszym obszarem aktywności stanowiącej źródło doświadczeń, również tych związanych z doznawaniem i przejawianiem zachowań agresywnych. Chociaż badania nad uwarunkowaniami i przejawami zachowań agresywnych młodzieży w zdecydowanej większości dotyczą osób o prawidłowym rozwoju umysłowym, to jednak nie stronią od nich również badacze zajmujący się problematyką niepełnosprawności intelektualnej. Najważniejsze jest to, iż zmienia się motywacja tego typu dociekań empirycznych. Początkowo (chodzi przede wszystkim o pierwszą połowę XX wieku) - jak pisze Z. Bartkowicz (1983, s. 7) - badania dotyczące agresji u osób z upośledzeniem umysłowym wynikały raczej z mało chlubnych intencji. Interesowano się nimi jedynie w takim stopniu, w jakim agresywnie zachowujące się osoby dotknięte tą patologią rozwoju stanowiły kłopot i ciężar dla społeczeństwa, to znaczy w jakim stopniu naruszały one przepisy prawne i sprawiały trudności z powodu zaburzeń w zachowaniu, zagrażających bezpieczeństwu innych. Obecne badania - zdaniem cytowanego autora - dyktowane są troską o dobro osób z niepełnosprawnością intelektualną. Oprócz oczywistych celów poznawczych stanowiących podstawę programowania przedsięwzięć profilaktycznych i terapeutyczno-resocjalizacyjnych, istotne znaczenie ma również chęć uchronienia ich przed społecznym odtrąceniem na skutek ewentualnego błędnego przekonania o tkwiących w nich szczególnych inklinacjach do zachowań agresywnych. Wiadomo bowiem, iż w przypadku niepełnosprawności intelektualnej mamy do czynienia z rozległym, totalnym niedorozwojem, stąd też stanowi temu towarzyszą często zaburzenia wielu sfer osobowości, jak również nieprawidłowości w zakresie procesu socjalizacji. Wszystko to powoduje, iż niektóre ujawniane przez osoby z upośledzeniem umysłowym zachowania odbiegają od kanonów postępowania wyznaczonych przez panujące w danej społeczności zwyczaje i normy. Stwarza to dla nich szczególnie niekorzystną sytuację, bowiem w obecnych czasach, w których rola intelektu zajmuje poczesną rangę, już sam fakt dysfunkcji sfery poznawczej może wywołać nieprzychylne postawy otoczenia społecznego. Wydaje się zatem, iż konieczne jest obiektywne zidentyfikowanie źródeł agresji u tej kategorii osób. Sytuowanie ich w samym fakcie niepełnosprawności umysłowej byłoby wyrazem traktowania tego stanu jako głównej przyczyny wszelkich trudności, bez zwracania uwagi na potrzeby czy sferę emocjonalną i społeczną osób dotkniętych tym zaburzeniem rozwoju. Praca niniejsza poświęcona jest nie tylko przejawom, ale przede wszystkim właśnie uwarunkowaniom agresji młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną. Składa się z dziesięciu rozdziałów, z których cztery pierwsze mają charakter teoretyczny, natomiast pozostałe są prezentacją wyników badań własnych autora. Rozdział I zawiera efekty kwerendy literatury naukowej pod kątem rozumienia pojęć: agresja, zachowania agresywne i agresywność, klasyfikacji zachowań agresywnych i podstawowych założeń psychologicznych teorii agresji. Dwa kolejne rozdziały (II i III) przedstawiają problem genezy agresji przy założeniu, iż jej źródła tkwią zarówno w czynnikach natury biopsychicznej, jak i społecznej, zwłaszcza w oddziaływaniu wychowawczym rodziców i szkoły. Rozdział IV prezentuje przegląd dotychczasowych badań dotyczących przejawów i uwarunkowań agresji u osób z niepełnosprawnością intelektualną. Omówienie podstawowych założeń metodologicznych badań własnych zawiera V rozdział pracy. Rozdział VI poświęcony jest analizie wyników badań dotyczących nasilenia i dominujących rodzajów agresywności u badanej młodzieży - uczniów szkół zawodowych specjalnych. Następne dwa rozdziały (VII i VIII) stanowią próbę odpowiedzi na podstawowe dla niniejszej pracy pytania o źródła agresji tkwiące w cechach indywidualnych badanych osób i w ich środowisku rodzinnym. Rozważania dotyczące rodzinnych uwarunkowań indywidualnych korelatów agresji u młodzieży z upośledzeniem umysłowym stanowią treść rozdziału IX. W ostatnim, X rozdziale dokonano natomiast podsumowania badań w formie wielu wniosków, które skonfrontowano z wynikami innych badań, dotyczących najczęściej młodzieży z tzw. populacji ogólnej.