Gestykulacja i mowa : o niewerbalnym komunikowaniu się dzieci w wieku przedszkolnym

Abstract

Problem złożoności procesu porozumiewania się zajmuje badaczy wielu dyscyplin naukowych, między innymi: językoznawstwa, teorii komunikacji, antropologii, psychologii, pedagogiki, psycholingwisty- ki i socjolingwistyki. Proponowane koncepcje opisu i interpretacji tego procesu w różnym stopniu uwzględniają czynnik niewerbalny w akcie komunikacyjnym. Niniejsza praca ukazuje, jak w procesie komunikowania się spostrzegane są akty niewerbalne przez partnerów interakcji. Niewerbalne zachowania występujące w określonych sytuacjach rozmowy ujmowane są głównie jako środek komunikowania się. Dodać jednak należy, że spontaniczność i naturalność dziecięcych działań wyznacza w dużej mierze ekspresyjny charakter stosowanych środków niewerbalnych, co nie stanowiło przedmiotu niniejszej pracy. Wyjaśnienia wymagają przyjęte rozstrzygnięcia terminologiczne. W literaturze przedmiotu sposoby komunikowania się, przy uwzględnieniu kryterium środków przenoszących informację, określane są jako: werbalne/niewerbalne lub językowe/niejęzykowe. W potocznym rozumieniu obie pary terminów wydają się tożsame, to jednak autorzy posługujący się nimi nie zawsze tak je rozumieją. B.L.J. Kaczmarek (1993) wyróżnia porozumiewanie się językowe i niejęzykowe jako podział precyzyjnie określający formy komunikowania się. Przekazywane różnymi kanałami komunikaty słowne, pisemne i sygnalizacyjne (np. alfabet Morse'a) chociaż nie wszystkie używają słów, czyli są niewerbalne, nadal pozostają komunikatami językowymi, zbudowane są bowiem zgodnie z regułami danego języka. W przeciwieństwie do nich pozostają kody (gestowe, mimiczne, głosowe), które modyfikują wypowiedzi słowne, lecz nie są bezpośrednio związane z językiem. Proponowany przez B.L.J. Kaczmarka podział na komunikaty językowe/niejęzykowe jest szerszy niż opozycja werbalny/niewerbalny. Jednak w polskiej literaturze terminy werbalny-niewerbalny zostały przyjęte, zaakceptowane i są powszechnie stosowane. Za takim rozwiązaniem przemawia stanowisko D. Bouveta (1996) na temat składników totalnej komunikacji w odniesieniu do sposobu porozumiewania się dziecka w niemowlęctwie. Zdaniem tego autora, obejmuje ona komunikację słowną i komunikację bezsłowną (spojrzenia, mimika, gesty, postawy). Ta druga w niemowlęctwie służy do rozwijania kompetencji językowych, dlatego trudno przyjąć, iż występuje ona poza językiem. Uwzględniając powyższe rozróżnienia w niniejszej pracy przyjęto terminy komunikacji werbalnej i niewerbalnej. Współczesne koncepcje omawiające rozwój procesu komunikowania się coraz częściej postulują rozszerzenie badań nad opanowywaniem języka na środki niewerbalne. Dla interpretacji aktywności niewerbalnej dzieci ważne są takie zagadnienia, jak opisanie struktury procesu porozumiewania się, określenie natury komunikatów niewerbalnych, funkcji mowy i aktywności niewerbalnej. Prezentację wyniku studiów literaturowych w tym zakresie ukazano w rozdziale pierwszym, który stanowi tło dla prezentacji opisywanych badań własnych. Analiza koncepcji współistnienia mowy i gestu wskazuje na ciągłość rozwoju obu form przekazu. Jak dotąd brak wystarczających danych na temat wykorzystywania przez dzieci w wieku przedszkolnym zachowań niewerbalnych w celu komunikowania się. Większość danych empirycznych pochodzi z badań prowadzonych w społeczeństwach amerykańskim czy zachodnioeuropejskich, co w kontekście zależności komunikatów niewerbalnych od warunków kulturowych znacznie ogranicza ich wykorzystanie w innym społeczeństwie, np. polskim. Rozważania dotyczące rozwoju umiejętności komunikowania się, ze zwróceniem uwagi na niewerbalną aktywność, zaprezentowano w rozdziale drugim. Przedstawiono, obecnie coraz częściej dostrzegane przez badaczy, psychopedagogiczne aspekty porozumiewania się dziecka w szkole i przedszkolu. W kontekście postulowanej odmienności poznawczej dziecka i nauczyciela, w tym sposobu myślenia i mówienia, omówiono problem braku tożsamości kodowanych i dekodowanych przez nich symboli. W kolejnych rozdziałach opisano zastosowaną metodę do badania dziecięcych komunikatów niewerbalnych oraz przedstawiono uzyskane wyniki. Pracę zakończono dyskusją nad wynikami oraz ich interpretacją, z ukazaniem znaczenia, jakie mogą mieć dla działań edukacyjnych w zakresie wspomagania rozwoju aktywności komunikacyjnej dzieci w wieku przedszkolnym. Funkcjonujące w pedagogice przedszkolnej programy doskonalenia umiejętności komunikowania się skupiają uwagę przede wszystkim na aktywności werbalnej dzieci. Tymczasem kanały werbalny i niewerbalny są współistniejącymi elementami tego samego systemu komunikowania się (McNeill 1992). Wydaje się, że wykorzystanie przez dorosłego w rozmowie z dzieckiem wiadomości pochodzących z każdego z tych kanałów może istotnie podnieść skuteczność porozumiewania się. Fakt ten zachęcił autorkę do podjęcia badań, których celem zasadniczym było udzielenie odpowiedzi na pytanie: „W jakim zakresie gestykulacje dzieci w wieku przedszkolnym służą komunikowaniu się i jakie są ich właściwości w odniesieniu do funkcji i struktury wypowiedzi?" Przyjmując, że rozmowa w diadzie jest najbardziej naturalną formą użycia języka, punktem wyjścia w poznaniu, opisywaniu i wyjaśnianiu niewerbalnego komunikowania się dzieci uczyniono dziecięce rozmowy, z uwzględnieniem sytuacji rozmowy i wieku partnerów. Prezentowana praca szczególnie przybliża czytelnikowi informacje na temat jednego z obszarów dziecięcej komunikacji niewerbalnej - gestykulacji. Nastawiona jest na uzyskanie nowej wiedzy na temat komunikowania się dzieci, a jej opisanie i wyjaśnienie wiąże się z istotnymi dla pedagogiki przedszkolnej problemami, mianowicie: - Czy w kontekście stymulowania kompetencji komunikacyjnej dziecka można mówić o wspomaganiu rozwoju pozawerbalnych sposobów porozumiewania się? - Jak organizować proces nabywania przez dzieci umiejętności spostrzegania pozasłownych komunikatów innych ludzi, aby w sposób naturalny wynikał on z rozwoju mowy dziecka? - Jak powinien przebiegać proces komunikowania się nauczyciela z dzieckiem w wieku przedszkolnym? Aspekt aplikacyjny przedstawionych badań to także dostarczenie informacji na temat powszechności gestykulacji w systemie porozumiewania się dziecka, które mogą być przydatne dla surdopedagogiki poszukującej odpowiedzi na pytanie, czy gest przeszkadza w nauce mowy dzieci niesłyszących? Otrzymane rezultaty mogą ponadto wskazać nowe, pozasłowne sposoby rozmowy z dzieckiem, co może zostać wykorzystane przez glottodydaktyków opracowujących metody nauczania skuteczne u małych dzieci. Książka adresowana jest jednak przede wszystkim do nauczycieli przedszkolnych oraz studentów studiów nauczycielskich. Może okazać się ciekawa również dla rodziców, którzy zainteresowani rozwojem swoich dzieci chcieliby poznać sposoby komunikowania się dziecka ze światem.