Księgozbiory domowe w Galicji wschodniej (1772-1918)

Abstract

Jest to pierwsza próba całościowego ogarnięcia problematyki księgozbiorów domowych w Galicji wschodniej w okresie zaborów. Książka ta powstawała w ciągu kilku lat penetrowania źródeł, głównie katalogów i inwentarzy, też pamiętników, wertowania gazet i czasopism. Przez księgozbiór domowy rozumie się tu zorganizowaną - różnymi drogami i metodami - kolekcję dokumentów, głównie książek, w obrębie budynku stanowiącego miejsce zamieszkania (zamek, pałac, dwór szlachecki, mieszkanie komunalne, chałupa wiejska itp.). Mówimy o nim wtedy dopiero, gdy ukształtuje się do tego stopnia, że jest w stanie systematycznie spełniać określone cele przyświecające posiadaczowi. A przede wszystkim ten, że angażuje on pewne środki finansowe - mniejsze lub większe - na jego pomnażanie i traktuje to jako swoistą formę miłośnictwa, a nieraz profesji (gdy tworzy fundację dla jego rozwoju, jak to się stało w przypadku zbiorów Wiktora Baworowskiego i Józefa Maksymiliana Ossolińskiego). Zarazem jednak różni się on od księgozbioru biblioteki, gdyż zwykle nie jest opracowany i udostępniany poza rodzinę. W związku z tym księgozbiory domowe wyżej wspomnianych właścicieli z chwilą, kiedy zostały przysposobione do korzystania i udostępnione ogółowi społecznemu, nabrały charakteru bibliotek, czyli instytucji zatrudniających kadrę kwalifikowaną, gromadzących, opracowujących i udostępniających zbiory czytelnikom. Termin „księgozbiór domowy” używany jest zwykle wymiennie z innym terminem „księgozbiór prywatny”. Trzeba pamiętać o wieloznaczności słowa „prywatny". Można je rozumieć zarówno jako to, co nazwalibyśmy „osobisty”, jak i to, co określilibyśmy „własny". W konsekwencji nazwa „księgozbiór prywatny” odnosi się do kolekcji domowej, jak i do bibliotek zorganizowanych przez ich posiadaczy dla dobra społecznego i funkcjonujących jako książnice dostępne ogółowi, ale będące ich własnością. Księgozbiorami prywatnymi są zarówno księgozbiory domowe, jak też zbiory księgami, wypożyczalni czy czytelni przy niej zorganizowanych (dość częsta praktyka w XIX w.), bądź bibliotek będących własnością indywidualnych osób. Z tych też powodów używa się tutaj terminu „księgozbiór domowy" i rozumie się, jak określono wyżej. Nazwę „Galicja" - jak wiadomo - otrzymała w 1772 r. środkowo- -południowa część Rzeczypospolitej, przyłączona w wyniku pierwszego zaboru do monarchii austriackiej. Od południa oddzielały ją Karpaty od Węgier i Siedmiogrodu, zaś rzeki Czeromoż i Dniestr od Bukowiny. Na wschodzie Zbrucz stanowił granicę z Podolem, na zachodzie Biała ze Śląskiem, wreszcie na północy Wisła z resztą Rzeczypospolitej. Pod względem administracyjnym została podzielona na obwody i w nich ustanowiono starostwa. Językiem urzędowym stał się niemiecki. W 1795 r. (trzeci rozbiór) przyłączona do niej została tzw. Galicja zachodnia: część województw bełzkiego, krakowskiego, lubelskiego i sandomierskiego. W 1809 r. ziemia zagarnięta przez Austrię znalazła się w obrębie księstwa warszawskiego. Zajęły ją legiony polskie i ustanowiły rządy narodowe. Trwało to zaledwie kilka miesięcy. Na powrót wróciła tego samego roku do monarchii austriackiej. W 1810 r. Austria odstąpiła całą zachodnią Galicję z obwodem krakowskim i zamojskim Księstwu Warszawskiemu zaś obwód tarnopolski i część czortkowskiego Rosji. Na mocy kongresu wiedeńskiego odzyskała część odstąpioną Rosji. Ostatecznie w 1861 r. Galicja została podzielona na okręgi: lwowski i krakowski. Pierwszy obejmował obwody: brzeźański, czortkowski, kołomyjski, lwowski, przemyski, Samborski, sanocki, stanisławowski, stryjski, tarnopolski, złoczowski i żółkiewski zaś drugi: bocheński, jasielski (z biegiem czasu zlikwidowany), krakowski, rzeszowski, sandecki, tarnowski i wadowicki (zlikwidowany). Przedmiotem zainteresowania jest tutaj okręg lwowski, który nazwano Galicją wschodnią. Centralnym ośrodkiem Galicji wschodniej był stale Lwów. Pod koniec XVIII wieku był prowincjonalnym miasteczkiem, posiadającym dwadzieścia parę tysięcy mieszkańców i nie liczący się w świecie nauki uniwersytet. W XIX wieku, zwłaszcza w jego drugiej połowie, stał się prężnym ośrodkiem politycznym, kulturalnym i naukowym, z uniwersytetem rangi europejskiej. Powstały słynne szkoły: lekarska, filozoficzna, matematyczna i historyczna. Równie silna była politechnika i akademia rolnicza. Lwów, a nie Kraków był stolicą Galicji. Wszystko to w sumie stało się impulsem do zainteresowania się księgozbiorami domowymi w Galicji wschodniej ze Lwowem jako swoim ośrodkiem centralnym. A ponadto wieloletnie milczenie na temat tych ziem, wymuszone realiami politycznymi, nakazywało wypełnienie luk w ich historii. W niniejszej pracy zastosowano dwuczęściowy układ. Na konstrukcję części pierwszej składa się, prócz Wprowadzenia, pięć rozdziałów: 1) Źródła i opracowania o księgozbiorach domowych; 2) Tło historyczne (ważniejsze wydarzenia polityczne społeczno-gospodarcze, kulturalno-oświatowe, naukowe i wydawniczo-księgarskie); 3) Księgozbiory domowe w aspekcie ilościowym, właściciele oraz motywy i techniki gromadzenia; 4) Charakterystyka formalna i rzeczowa księgozbiorów oraz ich wykorzystanie; 5) Losy księgozbiorów domowych. Część pierwszą zamyka Podsumowanie, w którym dokonano syntetycznych sformułowań i wniosków tyczących przedmiotu badań. Część drugą stanowi Wykaz właścicieli i ich księgozbiorów domowych w Galicji wschodniej w okresie zaborów. Książkę zamykają bibliografia, spis tabel i indeks.