Pedagogika i psychoanaliza : potrzeba-pragnienie-inny : konteksty epistemologiczne dla pedagogiki w świetle psychoanalitycznej koncepcji Jacques'a Lacana

Abstract

Tytuł pracy odzwierciedla trojakie przekonanie autorki, przyświecające jej rozważaniom i nastawieniu badawczemu, dotyczące okoliczności rozstrzygających o jakości myślenia i działania pedagogicznego. Po pierwsze, kluczowe w tym działaniu i myśleniu są założenia dotyczące potrzeb człowieka, w tym tego, jak dają się one artykułować (uświadamiać), kształtować i realizować, a także jak ich nieosiąganie, niespełnianie rzutuje na potencjał zachowań i przeżyć jednostki. Po drugie, nie mniej rozstrzygające w obszarze konkretnej pedagogii są zawsze założenia dotyczące wizji możliwego, pożądanego i faktycznie dokonującego się w wychowanku procesu powstawania stosunku wobec <inności>, tego co inne, wobec tego, jak i jaki <Inny> jest przez niego określany, wyobrażany i przeżywany jako podstawowy, dominujący, szczególnie upragniony czy odrzucany, oraz gdzie się go sytuuje (blisko, daleko, wewnątrz, na zewnątrz etc.). Czy jest to <inny> z kręgu dostępnych interakcji, czy <Inny> ze sfery braku, traktowany jako wartość albo też powracający w usilnych próbach wypełniania pustego miejsca w polu dostępnych znaczeń. Po trzecie wreszcie, ze względu na złożoność (o)presji, jakiej ulega wychowanek oraz wobec skali i przejawów oporu, jakim się on posługuje wobec otoczenia i sytuacji (interakcji) wychowawczych, kompetencje pedagogiczne muszą w coraz większym stopniu obejmować wiedzę, wyobraźnię i wrażliwość, których osiąganie i opanowanie od z górą stu lat wpisane jest na różne sposoby w tradycję psychoanalizy; psychoanalizy traktowanej jako typ narracji antropologicznej i rodzaj interakcji służącej nabywaniu indywidualnej samowiedzy oraz humanistycznego udziału w trosce o dobrostan jednostki, także poza okolicznościami klinicznymi i psychoterapeutycznymi. Celem podstawowym niniejszej pracy jest zarysowanie kontekstu, w którym powyższe troiste przekonanie autorki można istotnie zniuansować teoretycznie poprzez - z jednej strony - uwypuklenie możliwości sytuowania kategorii pragnienia poza pełną i adekwatną artykulacją woli w sferze <braku>, a z drugiej - poprzez odniesienie Innego poza faktycznie możliwy kontakt w sferę działania luki, swoistego <miejsca do wypełnienia>, gdy więc łącznie dają o sobie znać zjawiska wynikające ze splotu tego, co konieczne i zarazem niemożliwe. Ta, pod wieloma względami trudna i paradoksalna, strategia budowania perspektywy pedagogicznej, wpisanej w historię recepcji psychoanalizy w pedagogice oraz w ewolucję etycznych nastawień w refleksji i interakcji psychoanalitycznej, daje się najkrócej wyrazić formułą <pragnienie Innego> - jako mechanizmu, w którym działa to, co nieświadome w języku, to, co wyobrażone i to, co symboliczne. Splot tych trzech wymiarów zdaje się być -jestem o tym przekonana po latach studiów i własnej praktyki klinicznej i wychowawczej - zasadniczym węzłem gordyjskim do rozplątywania w wieloetapowych trudach oddziaływania tak pedagoga, jak i psychoanalityka. Strategia poznawcza, przyświecająca dalszym rozważaniom, uwypukla bardziej dylematy i proponuje interpretacje, nie wikłające się w roszczenia charakterystyczne dla nastawień pozytywistycznych; staram się tu uwypuklić niezbędne minimum ostrożności i samowiedzy hermeneutycznej, bez której nie jest już możliwe, moim zdaniem, ani pojmowanie psychoanalizy, ani odpowiedzialne uprawianie humanistyki - w tym i refleksji pedagogicznej. Niniejsza rozprawa jest próbą przedstawienia efektów badań o tzw. charakterze podstawowym, zarazem z uzasadnieniem możliwości pewnych aplikacji pedagogicznych. W grę wchodzi więc zarówno myślenie teoretyczne, jak i postawa praktyczna - charakter działań pedagogicznych, ich strategii wychowawczych i etycznej prawomocności tychże. Poruszając się po polu najeżonym kontrowersjami, stereotypami oraz różnorodnymi trudnościami poznawczymi autorka ma świadomość uzyskania wyniku, domagającego się dalszych uzupełnień, pogłębień i różnokierunkowych kontynuacji, choć stanowiącego już, jak ma nadzieję, pewną całość. Całość z konieczności operującą na różnych pograniczach dyscyplinarnych, z elementami filozofii i oczywiście psychoanalizy, choć zasadniczo podporządkowaną potrzebom pedagogiki w Polsce - tak, jak je obecnie widzę.