Wpływ masowych grobów z I i II wojny światowej na środowisko przyrodnicze

Abstract

Wpływem pochówków na środowisko zajmuję się od roku 1996 wraz z pomysłodawcą tych badań prof. dr. hab. Janem Lachem, kierownikiem Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego w Instytucie Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie oraz mgr. Mariuszem Kolberem, chemikiem z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przedmiotem naszych badań przez wiele lat były wody podziemne w okolicach cmentarzy. Badania te dotyczyły koncentracji jonów, aminokwasów i związków organicznych (www.zychowski. netlook.pl). Ponadto, w związku z nielicznymi badaniami prowadzonymi na świecie, a tym samym małą wiedzą o jakości podłoża w miejscach i otoczeniu pochówków, rozpocząłem wraz z M. Kolberem badania w masowym grobie w Niepołomicach. Z czasem zagadnienia te stały się przedmiotem moim dalszych badań i objęły ponad 240 masowych grobów z I i II wojny światowej. Powodem zainteresowania się masowym grobem w Niepołomicach było ciekawe zjawisko świecących obłoków związane z tym miejscem. Ponadto miejsce to zainteresowało również geologów i pozwoliło rozszerzyć badania o produkty mineralogiczno-petrograficzne dekompozycji, które stały się przedmiotem dalszych moich badań w innych masowych grobach i na cmentarzach. W badaniach prowadzonych na świecie więcej miejsca poświęca się występowaniu bakterii w wodach podziemnych w sąsiedztwie grobów. Problem ten będzie zapewne niebawem rozpatrywany również w Polsce. Natomiast na świecie nie prowadzono jeszcze w szerszym zakresie badań przyrodniczych dotyczących wpływu masowych pochówków na środowisko przyrodnicze. Praca ta dotyka zatem nie poznanego jeszcze problemu naukowego o dużym znaczeniu pragmatycznym. Nie należy jednak oczekiwać, że na stronach tej książki znajdą omówienie wszystkie związane z tym problemy. W wielu miejscach wskazuje ona na nowe pola badawcze. Zapewne wiele wniosków badawczych, które zapisano na tych stronach, powinno być zweryfikowane w czasie dalszych badań. W pracy tej nie uwzględniono wszystkich elementów środowiska przyrodniczego oraz zagrożeń, na jakie środowisko to jest narażone w związku z obecnością w nim pochówków. Nie prowadzono na przykład badań dotyczących: gazów, związków organicznych, aminokwasów, jadu trupiego, bakterii itp. Nie uwzględniono również np. znaczenia mikroorganizmów w procesie dekompozycji, jakości roślin i grzybów rosnących na grobach i w ich otoczeniu. W tytule pracy określono tylko problem badawczy. Przedmiotem badań prowadzonych w masowych grobach, zlokalizowanych w południowo-wschodniej Polsce, były zatem: zawartości pierwiastków i wybranych związków chemicznych w próbkach podłoża, pobranych ponad pochówkami, produkty dekompozycji w profilach pionowych pochówków położonych w zróżnicowanym geologicznie podłożu, koncentracje wybranych jonów w próbkach wody gruntowej pobranych na i w otoczeniu cmentarzy oraz właściwości środowiska i charakterystyki masowych grobów. Uzyskane wyniki dotyczą, poza masowymi grobami z I i II wojny światowej, w tym położonymi również na cmentarzach, kilku cmentarzy oraz jednego miejsca nie związanego z pochówkami. Miejscem tym jest wydzielony, ogrodzony siatką obszar leśnej szkółki w Baczkowie. W tej części Puszczy Niepołomickiej istnieje także masowy grób, który jest zlokalizowany w innym miejscu w lesie, w odległości około 1,5 km. To porównanie wskazuje, w jakim stopniu masowe groby wpływają na naturalne środowisko. Porównywany teren w Baczkowie jest położony na skraju Puszczy Niepołomickiej od strony Damienic. Miejsce to charakteryzuje się niewyrównaną powierzchnią, która rozcięta jest od strony SW głębokim rowem. Jest to bowiem szereg niewysokich garbów i zagłębień, które okresowo zalewane są wodą. W tym niżej położonym miejscu, w okresie wysokiego zalegania wody gruntowej, pobrano próbkę podłoża do analizy. Pobrane osady miały kolor czarny i były bardzo wilgotne. Zawierały one dużo materii organicznej. Okresowo rozwijają się w tych obniżeniach procesy typowe dla torfowisk niskich. Miejsce to stanowi przykład obszarów, które człowiek zalicza do nieużytków. Przed poborem próbki w miejscu tym wycięto piłami mechanicznymi drzewa i krzaki, które następnie usunięto i założono szkółkę. Wokół tego niewielkiego, ogrodzonego obszaru, wznoszą się piaszczyste wydmy porośnięte sosnami. Takiego rodzaju miejsca, tylko o większej powierzchni, uznaje się za interesujące biocenozy i ustanawia użytkami ekologicznymi lub rezerwatami. W odległości około 500 m od wybranego miejsca ustanowiono w roku 1957 ścisły leśny rezerwat „Dębina”. Dodatkowa analiza wody pobranej z odwadniającego rowu wykazała relatywnie wysokie koncentracje siarczanów, azotanów, jonów miedzi itp. Jest to prawdopodobnie związane z wycinką drzew. Porównanie to pozwala przybliżyć rozmiary zanieczyszczeń środowiska przez masowe groby. Ponadto zwraca ono uwagę na miejsca, w których pochówki nie powinny być dokonywane. Jakość środowiska tych miejsc w połączeniu z oddziaływaniem masowych grobów potęguje negatywny wpływ na otoczenie. W przeprowadzonych rankingach pochówków miejsce porównawcze z Baczkowa zajmowało wysokie pozycje. Dlatego też niewielki pochówek z Osikówki w Puszczy Niepołomickiej, tylko położony w innej jej części, ale w podobnym środowisku, wykazuje nadspodziewanie duży wpływ na otoczenie. W niniejszym opracowaniu za masowy pochówek uznano miejsce złożenia dużej liczby osób bez trumien, zmarłych w wyniku nagłej, tragicznej śmierci, które zostały pochowane w tym samym lub zbliżonym czasie, w jednym lub kilku grobach, położonych blisko siebie. Ze względu na częstość powtarzania się w tej pracy pojęcia „masowe groby”, które określa przedmiot badań, używano zamiennie słów: pochówki, groby.