Wychowanie estetyczne w szkolnictwie ogólnokształcącym zaboru rosyjskiego w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku

Abstract

Zagadnienie przedstawione w niniejszej pracy nie doczekało się jeszcze w polskiej literaturze naukowej swojego opracowania. Jedyna publikacja poświęcona historii wychowania estetycznego w Polsce, zgodnie z założeniem uzasadnionym przez autora, zawiera w odniesieniu do drugiej połowy XIX wieku tylko omówienie sytuacji na terenie Galicji w szkolnictwie podległym Radzie Szkolnej Krajowej, natomiast pomija szkolnictwo na terenie zaboru rosyjskiego i pruskiego, uznając je tak pod względem struktury organizacyjnej, treści kształcenia i języka wykładowego jako szkolnictwo rosyjskie lub pruskie. Kształcenie estetyczne w szkolnictwie ogólnokształcącym podstawowym i średnim odgrywa istotną rolę w przygotowaniu przyszłych odbiorców sztuki, dlatego też niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie relacji pomiędzy dorobkiem polskiej plastyki profesjonalnej tego okresu a stanem kultury plastycznej dzieci, młodzieży i całego społeczeństwa. Przedmiotem zainteresowania są więc sprawy związane z plastyką (czyli tak zwanym przez długie lata „rysunkiem”) jako przedmiotem nauki szkolnej na stopniu elementarnym i średnim, a nie zawodowe szkolnictwo plastyczne. Realizacja tematu opierać się będzie na przebadaniu: zachowanych materiałów dotyczących szkolnictwa (dokumentacja, programy nauczania itp.); wydawnictw książkowych (w tym pamiętników) i czasopism ówczesnych, ze zwróceniem uwagi na zawartą w nich problematykę dotyczącą plastyki; istniejących i powstających instytucji związanych z upowszechnianiem kultury plastycznej; inicjatyw społecznych w tej dziedzinie. Konieczne jest sprecyzowanie obszaru, będącego przedmiotem niniejszego opracowania. Zajmowanie się, przy badaniach problemów drugiej połowy XIX wieku, całym terenem dawnej Rzeczypospolitej wydaje się nie uzasadnione, największe skupiska ludności polskiej znajdowały się bowiem wówczas w Królestwie Polskim, Galicji, Wielkim Księstwie Poznańskim i na Śląsku. Natomiast na dawnych terenach wschodnich Polski (czyli guberniach zachodnich Rosji) ukaz z 19 października 1831 roku „o jednodworcach i grażdanach” zrównał tysiące szlachty z chłopstwem, objął obowiązkiem 25-letniej służby wojskowej, odciął od oświaty i kultury, niszcząc w ten sposób ich społeczną i narodową tożsamość. Z 410 000 polskiej szlachty w 1831 roku unicestwiono w ten sposób 340 000, tak że w latach 40-tych XIX wieku stan szlachecki praktycznie przestał istnieć. Szkoły polskie na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie zastępowano rosyjskimi - jeszcze w 1833 roku uległo likwidacji sławne Liceum Krzemienieckie, w 1840 roku zakazano prowadzenia prywatnych polskich pensji. Ukoronowaniem tych wszystkich działań był ukaz z 3 maja 1852 roku, w myśl którego każdy szlachcic kończący 18 lat miał obowiązek podjęcia służby w armii lub administracji rosyjskiej. Bujny, choć krótkotrwały rozwój życia polskiego na Ukrainie nastąpił dopiero po 1905 roku. Powyższa, nieco obszerniejsza dygresja, była konieczna dla uzasadnienia objęcia niniejszym opracowaniem tylko terenu Królestwa Polskiego. Mniej więcej 65-letni okres będący przedmiotem uwagi tej pracy wymaga pewnego podziału. Ze względu na to, że omawiana problematyka łączy w sobie elementy z różnych dziedzin, takich jak historia oświaty, sztuki i wychowania plastycznego, wydaje się rzeczą trudną ustalenie jednej, ścisłej chronologii. Raczej uwzględniając węzłowe fakty i wydarzenia będzie trzeba zaproponować bardziej płynny podział. I tak lata 1864-1890 to narodziny, rozwój i schyłek pozytywizmu, przekonanie o poznawczej roli realistycznej sztuki. Lata 1890-1907 to okres Młodej Polski, odrodzenie się romantyzmu, i wreszcie pomiędzy 1907 a 1914 rokiem - panowanie hasła „sztuka dla sztuki". Równocześnie, uwzględniając fakty z dziedziny oświaty, wyodrębnić można następujące cezury: mniej więcej od upadku powstania listopadowego do 1862 roku, w 1862 roku wprowadzenie reformy szkolnej Aleksandra Wielopolskiego, w 1872 roku zastosowanie dla szkolnictwa średniego ogólnorosyjskich ustaw z 1871 roku, wreszcie od pierwszych lat XX wieku wyraźne ożywienie i rozwój inicjatyw oświatowych w kręgach polskich pedagogów.