Rzemieślnicy i kupcy w Krośnie : (XVI - pierwsza połowa XVII wieku)

Abstract

Powołane do miejskości przez króla Kazimierza Wielkiego na gruncie prawa magdeburskiego Krosno zostało usytuowane dogodnie z punktu widzenia możliwości rozwoju gospodarczego — nad górnym Wisłokiem, na przedpolu Przełęczy Dukielskiej, przy zbiegu dróg handlowych prowadzących Podkarpaciem i traktów wiodących z południa do większych ośrodków miejskich znajdujących się nad Wisłą i przy jej dopływach. Przypisane administracyjnie do województwa ruskiego, ale swą ekonomiką związane głównie z Małopolską i miastami północnowęgierskimi, przeżyło w XVI i pierwszej połowie XVII stulecia okres prosperity, oparty w znacznym stopniu na dorobku z czasów średniowiecza. O poziomie życia jego mieszkańców decydowała zarówno ich aktywność na rynku lokalnym, jak też udział w wymianie towarowej z miastami sąsiednimi, a także stanowiącymi centra rynków regionalnych oraz ośrodkami handlu krajowego i międzynarodowego. W klasyfikacjach miast polskich, tworzonych od początków XVI stulecia przez czynniki państwowe głównie dla celów podatkowych, opartych na kryteriach wywiedzionych z przybliżonych szacunków demograficznych, a w pewnej mierze również z ogólnej wiedzy o znaczeniu ekonomicznym, administracyjnym i prawnym, Krosno uzyskało stosunkowo wysoką pozycję wśród miast podkarpackich. Świadczą o tym ustawy z lat 1520 i 1590, które w czterostopniowej skali zaliczyły Krosno do miast drugiej kategorii (ciuitates et oppida secundi ordinis) — w towarzystwie jedynie Brzozowa i Sanoka spośród miast ziemi sanockiej. Należało ono też do najludniejszych miast tego regionu. W szacunkach demograficznych wystąpiły jednak znaczne różnice polegające na tym, że liczbę mieszkańców Krosna rozpatrywano w bardzo szerokich granicach — od 1800 do aż 7000 mieszkańców. Biorąc pod uwagę przede wszystkim kryterium najbardziej wiarygodne - liczbę domów - możemy oszacować ludność Krosna w drugiej połowie XVI w. na ok. 4 tys. mieszkańców (1800 w mieście i 2400 na przedmieściach), co sytuuje to miasto bezwzględnie na pierwszym miejscu w ziemi sanockiej. Pożar miasta w r. 1638, ogólny kryzys gospodarczy wywołany wydarzeniami wojennymi i innymi klęskami na początku drugiej połowy XVII w. odbił się wyraźnie na jego ekonomice, co znajduje potwierdzenie również w statystyce ludnościowej. Ów stan skwitował swego czasu bezimienny pisarz prowadzący księgi metrykalne słowami: w Krośnie ludzi niewiele, choć się często rodzą (1688). Okres względnej pomyślności miasta i jego mieszkańców, rozpoczynający się u zarania XVI stulecia, osiągający najwyższy poziom rozwoju ekonomicznego w drugiej połowie XVI i pierwszych dziesięcioleciach XVII wieku, stanowi ramy chronologicznego opracowania, którego treść miejscami wybiega poza nie na czasy budowania infrastruktury miejskiej, a także schyłek jego dobrobytu. Istotną rolę w osadzeniu czasowym rozpatrywanej problematyki odegrała obfitość materiału źródłowego pochodzącego głównie z okresu między początkiem XVI w. a rokiem 1630 (księgi miejskie z lat 1512-1630). Ma to także swoje uzasadnienie merytoryczne, dotyczy bowiem czasów najlepszego rozwoju miasta w okresie staropolskim, zamkniętego pożarem w 1638 r., a potem wojnami połowy stulecia. Opisowi zostali poddani mieszkańcy miasta zasiedlający obszar w obrębie jego fortyfikacji oraz przedmieszczanie z Przedmieścia Niżnego i Wyżnego, a także ludność czasowo przebywająca w Krośnie, głównie w celach handlowych, przybywająca tutaj z różnych ziem Rzeczypospolitej i krajów ościennych. Podstawowy cel niniejszego opracowania upatrujemy w określeniu najważniejszych czynników decydujących o poziomie ekonomiki miasta, opierającej się głównie na produkcji i usługach rzemieślniczych oraz wymianie handlowej. Zasobność miasta budowali przede wszystkim jego mieszkańcy, dlatego im została poświęcona ta książka, przedstawiająca głównie rzemieślników i kupców, ich losy i podejmowane zadania w ramach uprawianych profesji. Znalazły się w niej również problemy dotyczące stratyfikacji mieszczan sporządzone na podstawie ich działalności i przynależności do grup uprawiających zawody produkcyjne i usługowe. Przedstawiona została kwestia liczebności rzemiosł i specjalności zawodowych, ich struktura organizacyjna, kształcenie młodzieży rzemieślniczej, problem konfliktów między korporacjami dominującymi w skali miasta bądź cechu a grupami zdominowanymi. Omówiliśmy też dynamikę rozwoju rzemiosła cechowego, stan posiadania rzemiosł pojedynczych oraz niektóre aspekty solidarności zawodowej. Zróżnicowana pod względem majątkowym była również społeczność mieszczan i przedmieszczan żyjąca z wymiany towarowej. Co decydowało o tych podziałach, jakie było źródło bogacenia się jednych, a ubożenia innych przedstawicieli tego samego zawodu — asortyment przewożonych towarów, zgromadzony kapitał, tradycje i związki rodzinne, doświadczenie i biegłość zawodowa, przynależność do elity władzy? Te i inne pytania oraz próby odpowiedzi na nie zostały postawione w drugiej części pracy, w której występują nie tylko kupcy najbardziej aktywni i najzamożniejsi, ale również średnia warstwa kupiecka i pracownicy obsługi handlu. Omówiono handel przywozowo-wywozowy i tranzytowy, wiele uwagi poświęcając związkom handlowym mieszczan krośnieńskich z kupcami obcymi (w tym innych nacji) i szlachtą. Poddano analizie rolę kredytu handlowego i drobnego w życiu gospodarczym i codziennym mieszkańców miasta. Zwrócono uwagę na kwestię dwuzawodowości niektórych mieszczan. W Krośnie, zwłaszcza od schyłku pierwszej połowy XVI w. dokonywał się i pogłębiał proces przechodzenia niektórych rzemieślników do handlu, wielu było też obywateli, którzy pozostając nominalnie w rzemiośle angażowali swój majątek coraz wyraźniej z upływem lat w handel hurtowy towarami przynoszącymi największe dochody. Część materiałową książki uzupełniają tabele, skonstruowane na podstawie danych zaczerpniętych głównie z krośnieńskich ksiąg miejskich. Krosno traktowane było przez władze centralne jako miasto prowincjonalne i takim pozostawało w opinii mieszkańców większych ośrodków miejskich ówczesnej Polski. Mieszczanie krośnieńscy dorabiali się jednak sporych majątków, głównie dzięki kontaktom gospodarczym z mieszkańcami miast północno-węgierskich. Ważniejszymi partnerami byli dla nich niejednokrotnie mieszczanie z Bardiowa, Preszowa, Koszyc, Wronowa, Sarospataka, Humennego, niż np. z Lublina, Warszawy, Poznania, Sandomierza, a nawet ze stolicy Rusi — Lwowa. Potwierdzają to źródła historyczne, głównie miejscowego pochodzenia, wytworzone przez urzędy krośnieńskie, w których w roli gospodarza występował zwykle obywatel Krosna, a przyjezdny był klientem. Pozwalają one na przeprowadzenie postępowania badawczego posiłkującego się metodami z dziedziny mikroanalizy historycznej. O potrzebie opisywania zjawisk zachodzących w stosunkowo niewielkich społecznościach ludzkich napisano już wiele opinii — można jednak odnieść wrażenie, że nadal daleko jeszcze do poważniejszych ujęć metodologicznych doceniających wartość historii regionalnej. Warto przypomnieć zatem słowa Stanisława Herbsta wypowiedziane o autorze pierwszej „Encyklopedii Staropolskiej”: ciasny regionalizm Glogera stanowi jego silę. Herbst upatrywał ją w przekazaniu obrazu zintegrowanego w różnorodności, zachowującego świeżość barwy, precyzję wizji, umiejscowienie w czasie i miejscu. Do napisania niniejszej książki posłużyły przede wszystkim źródła rękopiśmienne, których podstawowy zrąb stanowią księgi urzędów miejskich (radzieckiego i ławniczego) w Krośnie, zachowane z lat 1512-1630 niemal w komplecie (w Archiwum Państwowym w Przemyślu i Bibliotece PAN w Kórniku). O niedostatkach i zaletach tej kategorii źródeł historycznych do badań nad strukturą zawodową mieszczaństwa piszemy w innym miejscu. Tu wypada zauważyć, iż stopień wiarygodności podnosi metoda ich wykorzystania, polegająca na gruntownej kwerendzie i weryfikacji informacji w nich zawartych. Zdajemy sobie sprawę, iż w księgach miejskich znalazły się zapiski dotyczące osób najbardziej aktywnych, zwykle zamożniejszych, ale to właśnie oni tworzyli oblicze gospodarcze i społeczne miasta. Z powodzi materiału dokumentacyjnego można wyłowić wzmianki o bardzo różnym znaczeniu dla opisu życia gospodarczego Krosna, dzięki czemu mniej dotkliwie odczuwamy brak tak zasadniczych źródeł informacji, jak ksiąg cechowych, rachunkowych i podatkowych, ksiąg przyjęć do prawa miejskiego, spisów przywilejów. Warto zauważyć wreszcie, iż urzędy miejskie pracujące w pierwszej instancji, prowadziły dokumentację w postaci ksiąg, zawierającą treści odnoszące się na ogół do spraw bieżących, bliskich mieszkańcom miasta i przybyszom. Wykorzystane zostały również informacje źródłowe z niektórych zespołów archiwalnych znajdujących się m.in. w Archiwum Państwowym w Krakowie, Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu i w Archiwum Diecezjalnym w Przemyślu. Związki gospodarcze Krosna z miastami usytuowanymi po południowej stronie Karpat zostały uzupełnione informacjami uzyskanymi z korespondencji i ksiąg rachunkowych przechowywanych w Štátnym Okresným Archíve w Bardiowie i Štátnym Oblastným Archíve w Preszowie.