Fenomen robotniczy Drugiej Rzeczypospolitej : studia z dziejów społecznych łódzkiej klasy robotniczej (1918-1939)

Abstract

Łódzka aglomeracja włókiennicza, a zwłaszcza jej centrum - miasto Łódź, jako niezwykłe zjawisko na mapie gospodarczej ziem polskich znalazła poczesne miejsce w polskiej i obcej historiografii, podobnie jak towarzyszące jej wyjątkowe nasilenie konfliktów społecznych. Przedmiotem niniejszych studiów są natomiast mniej znane, ale równie wyjątkowe społeczno-strukturalne następstwa owej włókienniczej industrializacji, między innymi w postaci specyficznej zbiorowości robotniczej. Co prawda w zorganizowanym życiu politycznym i społecznym polskiej klasy robotniczej w dwudziestoleciu międzywojennym udział łódzkich robotników był niewspółmierny do ich siły liczebnej i strukturalnej (w znaczeniu wysokiego odsetka robotników wielkoprzemysłowych), jednak spostrzeżenie to przemawia za uznaniem ich osobliwości. Obserwacją badawczą objęto następujące grupy zagadnień: 1) rozwój liczebny, 2) skład społeczno-zawodowy i wyznaniowo-narodowościowy robotników, 3) wiek populacji i produktywizację zawodową kobiet, 4) niektóre cechy uwarstwienia hierarchicznego oraz główne aspekty położenia materialnego. Zestaw ten nie wyczerpuje wszystkich problemów społeczno-zawodowych łódzkiej klasy robotniczej i pozostaje w kręgu analiz ilościowych. Częściej więc będzie mowa o zasięgu danej cechy społeczno-zawodowej robotników niż o ich właściwej stratyfikacji pionowej. Takie ujęcie tematu pozostaje w związku z daleko idącymi społecznymi skutkami monokultury przemysłowej miasta. Jednogałęziowość przemysłu nie tylko nie sprzyjała zróżnicowaniu strukturalnemu robotników, zwłaszcza w układzie hierarchicznym, ale także zdeterminowała ich niekorzystną na ogół pozycję w życiu politycznym kraju. Ramy chronologiczne pracy nie wymagają uzasadnienia, ponieważ obejmują schyłkowy okres kapitalistycznej industrializacji, w którym zapoczątkowane zostały korzystne zmiany międzygałęziowe w nowych warunkach społeczno-politycznych Polski niepodległej. Ograniczenie zasięgu terytorialnego pracy wyłącznie do granic administracyjnych Łodzi umożliwiło wyselekcjonowanie badawcze społeczności jednorodnej, wybitnie przemysłowej, pozbawionej niemal całkowicie robotników rolnych i chłopstwa, ale spowodowało znaczne trudności w zakresie analiz porównawczych. Przeprowadzono je w odniesieniu do kilku większych miast dla podkreślenia łódzkich odmienności. W żadnym z miast polskich o zbliżonej liczebności mieszkańców nie było bowiem takiej gałęzi przemysłu przetwórczego, która odgrywałaby równie dominującą rolę, jak włókiennictwo w Łodzi, a rozszerzenie badań na całą aglomerację łódzką, na przykład w stosunku do konurbacji górnośląskiej, byłoby zabiegiem nader dyskusyjnym.