Dyskurs szkolny : zagadnienia języka

Abstract

W książce poruszone zostały tylko niektóre zagadnienia pragmatyki i lingwistyki dyskursu szkolnego - form językowych i konfiguracji aktów mowy Chodziło o przedstawienie najważniejszych problemów związanych z pojęciem dyskursu jako szczególnego rodzaju interakcji językowej pomiędzy nauczycielem i uczniem z szerokim tłem i kontekstami pragmatycznymi oraz potraktowanie lekcji jako dyskursu, służącego głównie przekazywaniu wiedzy, jednak bez utożsamiania go z samym tym procesem. W tym ujęciu dyskurs szkolny to pewien abstrakcyjny konstrukt, głównie o charakterze językowym (ale także szerszym semiotycznym - przekaz niewerbalny: kinezyczny, proksemiczny, aksjologiczny...) i właściwych regułach pragmatycznych, funkcjonujący w różnych swoich konkretnych odmianach i formach (bezpośrednie i pośrednie akty mowy) zgodnie z celem, do jakiego został użyty w różnych czynnościach edukacyjnych. W tym kierunku zmierzają także badania na różnymi typami i formami dyskursu: medycznego, politycznego, administracyjnego.... W dalszym ciągu czekają na opis (przynajmniej w języku polskim) formy porozumiewania się ludzi podczas ich typowych związanych z wykonywanym zawodem czynności językowych - dyskursów teatralnego, filmowego, lekarskiego... itp. Każdy tego rodzaju dyskurs różni się od pozostałych pod względem uwarunkowań pragmatycznych w bardzo szerokim sensie (por. literacki „dyskurs szewski” w Szewcach S.I. Witkiewicza), ale także w doborze środków językowych i typów interakcji. Wszystkim tym dyskursom - po dokonaniu ich opisów - można wyznaczyć cechy uniwersalne, wspólne i dla danego typu dyskursu konstytutywne. Taki też cel miał niniejszy opis dyskursu szkolnego, potraktowany jako etap w badaniach nad formami i pragmatyką komunikowania się w języku polskim. Książka składa się z siedmiu głównych części. W rozdziale pierwszym zostały poruszone zagadnienia dyskursu w różnych ujęciach metodologicznych, charakterystycznych dla poszczególnych dyscyplin wiedzy zajmujących się komunikacją językową: filozofii, logiki, lingwistyki, teorii literatury, psycholingwistyki, socjolingwistyki i retoryki, i innych dyscyplin pogranicznych. A sam dyskurs jest rozumiany wielopłaszczyznowo jako przynależny do różnych nauk, których przedmiotem jest przekaz informacji - retoryki, socjolingwistyki, psycholingwistyki, etnolingwistyki, pragmatyki kognitywnej itp. - głównie jednak do lingwistyki (lingwistyki pragmatycznej, teorii tekstu i analizy dyskursu). Rozdział drugi zawiera zarys klasyfikacji aktów mowy w różnych ujęciach, poprzedzających teorię aktów mowy Austina i Searle’a, a zwłaszcza analizy dyskursu Coultharda i Sinclaira. W rozdziale trzecim zostały przedstawione językowe formy aktów mowy, teoria aktów i czynności językowych Austina i Searle’a, a także omówiono sposoby, środki i formy językowe przekazywania podczas lekcji wiedzy. Rozdział ten obejmuje analizę konkretnych i różnorodnych form dyskursu szkolnego, dokonywaną na podstawie materiału językowego zebranego i zapisanego przez autora na taśmie magnetofonowej lub na taśmie wideo. Nagrane i zapisane - dokonano zapisów ponad 50 lekcji (30 na taśmie magnetofonowej i ponad 20 kompletnych lekcji lub tylko ich fragmentów na taśmie wideo) - w postaci kolejno następujących po sobie wypowiedzi nauczyciela i uczniów, tworzących określone zespoły aktów mowy. Akty te tworzą zamierzone i zaplanowane układy o właściwościach konfiguracji, nie zaś dowolnych kroków, bądź nawet sekwencji. Lekcje zostały uporządkowane w zespoły tematyczne i formalne (makrostruktury) i zinterpretowane jako konfiguracje edukacyjnych aktów mowy - językowych form dyskursu szkolnego. Rozdział ten, w zamierzeniu analityczny, zawiera opis językowych form różnorodnych aktów mowy: pytań, początków i zakończeń lekcji, poleceń, dyrektyw i rozkazów oraz roli form adresatywnych w dyskursie szkolnym. W rozdziale czwartym przedstawiono zagadnienia metajęzyka i metatekstu w różnych dziedzinach wiedzy i możliwości ich zastosowania w analizie dyskursu edukacyjnego na przykładzie opisu określonych i typowych dla tego typu wypowiedzi form językowych. W rozdziale piątym dokonano analizy wypowiedzi uczniów i nauczycieli pod względem użycia implikatur i presupozycji oraz roli informacji wprost (bezpośrednie akty mowy) i nie wprost, niejawnej i implikowanej (pośrednie akty mowy) w procesie przekazywania wiedzy. Rozdział szósty został w całości poświęcony roli niewerbalnych aktów mowy w szkole - problemom kinezyki, semiotyki przestrzeni i znaczeniu koloru w edukacji. Rozdział siódmy zawiera szczegółową analizę wartościujących aktów mowy w języku nauczyciela i wyrażeń oceniających używanych podczas lekcji. W drugiej części rozdziału zamieszczono sprawozdanie z badań ankietowych na temat języka uczniowskiego w wartościowaniu postaw, zwłaszcza w jego warstwie leksykalnej.