Wyzwania i poszukiwania edukacyjne : szkice z pogranicza filozofii wychowania

Abstract

Książka jest wyborem prac drobniejszych, przeważnie referatów i doniesień naukowych, wygłoszonych na różnych konferencjach filozoficznych i pedagogicznych w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Większość z nich napisana została i ogłoszona w drugiej połowie lat 90., a więc pod koniec XX wieku. Czas ich powstania oraz kontekst historyczny określają w znacznej mierze pokrewieństwo problemowe tych prac: niemal wszystkie są próbą refleksyjnego zareagowania na to, „co się działo" pod koniec wieku, co było w tym szczególnym czasie znamienne i charakterystyczne i co mniej lub bardziej wyraziście ukazywało pewne znaki i tropy na drodze duchowego przejścia ku nowemu, XXI stuleciu; ku „nowemu" w życiu umysłowym i kulturowym człowieka nadchodzących czasów. Mówiąc ściślej — w zebranych w tej książce pracach chodzi głównie o poznawcze odniesienie się i o osobistą ocenę, łącznie z wyrażeniem sugestii i propozycji, do tego „co się działo" w owym czasie w sferze idei i praktyki edukacyjnej, powiązanej charakterystycznymi prądami intelektualnymi i kulturowymi „końca wieku" oraz z głównymi przemianami cywilizacyjnymi tego okresu, ze szczególnym uwzględnieniem transformacji systemowej naszego kraju i procesu integracji europejskiej. Z takiej perspektywy rozważyć należało przede wszystkim postmodernizm i jego zasadnicze opozycje intelektualne aktywne w kręgu klasycznych lub neoklasycznych orientacji filozoficznych, humanistycznych i kulturowych. Ten to właśnie nurt myślowy i niektóre jego antytezy przyjęto w książce, zwłaszcza w pierwszej jej części zatytułowanej „Rozdroża teorii edukacyjnych", za swoiste „zwierciadło", w którym odbija się wyraziście sporo problemów i wyzwań edukacyjnych współczesności. Oczywiście, to z preferencji autorskiej dobrane i horyzontalnie z natury rzeczy ograniczone „zwierciadło" postmodernizmu czy ponowoczesności niezupełnie i nie dość adekwatnie odzwierciedla nowe problemy i wyzwania, ale jednak ukazuje w wymowny i dający wiele do myślenia sposób niektóre ich strony i aspekty. Ze zrozumiałych względów książka nie poprzestaje na nim. Przyjmuje się w niej także inne „zwierciadła" dające „odbicia" zasadniczych problemów i wyzwań edukacyjnych z „końca wieku", w szczególności głównych dylematów i sprzeczności współczesnej teorii i praktyki edukacyjnej. Idzie tu zwłaszcza o takie dalsze „zwierciadła", w których swoiście załamują się aktualne problemy i wyzwania edukacyjne, jak — z jednej strony — całościowo pojęta transformacja systemowa, z drugiej zaś — kompleksowo rozumiana integracja europejska. W nich lepiej niż w innych dostrzec już można problemy i wyzwania edukacyjne polskiej rzeczywistości społeczno-kulturowej i cywilizacyjnej ostatniego ćwierćwiecza XX wieku; problemy skupione m.in. wokół zagadnienia przygotowania zawodowego nauczyciela, jego miejsca i roli we współczesnych procesach edukacyjnych, jego kwalifikacji i kompetencji, uwarunkowań i ograniczeń wykonywania zawodu nauczycielskiego, relacji do pożądanych wzorców osobowych i moralnych itp. O tych to głównie kwestiach traktuje druga część książki, zatytułowana: „Nauczyciel — wizerunek rzeczywisty i model niedokończony". I wreszcie „zwierciadło" osadzone w biografii zawodowej autora niniejszej książki jako nauczyciela akademickiego w dziedzinie filozofii; biografii ogarniającej kilkudziesięcioletnim okresem indywidualnych wysiłków, doświadczeń i przemyśleń pedagogicznych dwie różne epoki w najnowszych dziejach kraju i zarazem dwa odmienne systemy edukacyjne: system właściwy dla późnego okresu tzw. realnego socjalizmu (lata 70. i 80.) oraz elementy nowego systemu edukacyjnego wypracowanego we wczesnej fazie tzw. transformacji systemowej (lata 90.). W tym jednostkowo-subiektywnym „zwierciadle" odbijają się w swoistym i indywidualnym wymiarze przede wszystkim niektóre zagadnienia pedeutologiczne oraz problematyka edukacji filozoficznej. Wyrażona jest ona głównie w trzeciej części tej książki zatytułowanej: „Problemy edukacji filozoficznej". Jednym z ważniejszych kryteriów uwzględnienia w książce tej tematycznie trojakiej problematyki edukacyjnej, tzn. ogólnoteoretycznej, pedeutologicznej i filozoficzno-edukacyjnej, był stopień jej aktualności oraz siła koncepcyjnej i praktycznej imperatywności, a niekiedy wręcz ostrzegawczego tonu, przede wszystkim zaś jakość argumentacji za jej, być może, kluczowym znaczeniem dla współczesnych i przyszłych procesów edukacyjnych. Te właśnie kryteria wyboru tekstów złożonych w proponowanej Czytelnikowi książce określają z grubsza jej charakter i cele. Jest ona wybiórczym, selektywnym i w pewnej mierze także i subiektywnym podejściem badawczym i oceniającym do współczesnej problematyki edukacyjnej, do najbardziej charakterystycznych wyzwań i poszukiwań pedagogicznych. Nie daje ona, rzecz jasna, wyczerpującego, całkowicie uporządkowanego i w pełni obiektywnego ich obrazu, co zostało uczynione w kilku pozycjach przytoczonej w książce literatury. Kładzie natomiast akcenty, umieszcza próby interpretacyjne, komentatorskie i krytyczne na tych zagadnieniach i problemach, które znalazły się najbliżej w polu widzenia autora, wzbudziły jego największe zainteresowanie i wydały mu się — wydają nadal — za jedne z najbardziej istotnych i godnych uwagi, bezspornie charakterystycznych i aktualnych, dających się zatem bez trudu podciągnąć na poziom i w zakres wspólnego tytułu tego zbioru: „Wyzwania i poszukiwania edukacyjne", dodajmy: „wyzwania i poszukiwania u progu XXI wieku".