Galicji rozstanie z Austrią : zarys monograficzny

Abstract

Wyzwolenie zaboru austriackiego po 123 latach, a w przypadku niektórych terytoriów jeszcze dłuższej niewoli narodowej, odbyło się bez walki zbrojnej. Jego symbolem może być obiad pożegnalny, którym prezydent Krakowa Jan Kanty Fedorowicz podejmował oficerów austriackich w magistracie 31 października 1918 r. w kilka godzin po podpisaniu przez nich kapitulacji. Austriacko-galicyjska epoka odchodziła w przeszłość w spokoju, ale głębokie przemiany, które odejście to spowodowało nie mogły nie wywołać napięć społecznych, wstrząsów, a nawet konfrontacji militarnej. Niemal natychmiast rozgorzał polsko-ukraiński konflikt zbrojny o Galicję Wschodnią, który dość długo po stronie polskiej prowadzony był głównie siłami zachodniogalicyjskimi. Budujące współdziałanie żołnierzy polskich i czechosłowackich podczas rozbrajania austriackich garnizonów na zachód od Sanu rychło wymazane zostało z pamięci obu społeczeństw przez wojnę o granice. Istniał poważny front wewnętrzny, na którym ścierały się siły porządkowe z bandytyzmem i rozbojami. W kilku powiatach ujawnił się radykalny ferment społeczny, który wywoływał gwałtowne reakcje ze strony władz dzielnicowych. W tych warunkach trzeba było nie tylko rekonstruować poaustriacki system administracyjny i oświatowy, porządkować i odbudowywać gospodarkę, ale i tworzyć armię do walki na innych także niż wyżej wymienione frontach. Rozstanie nie mogło być aktem jednorazowym i realizowano je w dłuższym czasie. Decydujące znaczenie miało naturalnie oderwanie się Galicji Zachodniej od Austrii na przełomie października i listopada 1918 r. w następstwie przejęcia władzy w Krakowie przez Polską Komisję Likwidacyjną, która pod tą niewłaściwą nazwą stała się następnie rządem dzielnicowym. Rozpoczęte przez nią i kontynuowane przez jej rozszerzoną mutację; Komisję Rządzącą dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Górnej Orawy i Spiszu zmiany w stosunkach prawno-politycznych, administracyjnych i gospodarczych nie zostały zakończone, przede wszystkim dlatego, iż siły polityczne, które firmowały przewrót wojskowy nie zdecydowały się na radykalne usunięcie poaustriackich pozostałości, zostawiając je w zawieszeniu do decyzji sejmu w Warszawie. W marcu 1919 r. utworzony zaś został urząd generalnego delegata rządu dla Galicji z uprawnieniami przysługującymi w minionym czasie namiestnikowi tej prowincji i odtąd rząd przejął nad nią bezpośredni zarząd. Przedstawiciele stronnictw, które w PKL miały głos decydujący, weszli w skład rady przybocznej delegata rządu, organu o charakterze wyłącznie opiniodawczym. Z tego powodu poniższe rozważania nie obejmują już tych faktów, chociaż pełna likwidacja austriackich pozostałości w administracji nastąpiła dopiero we wrześniu 1921 r. z chwilą rozwiązania Namiestnictwa Galicyjskiego i utworzenia na podległym mu obszarze 4 województw z urzędami wojewódzkimi; krakowskiego, lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego. Późniejsze od omawianych wydarzeń są naturalnie konsekwencje rozstrzygnięć traktatowych aliantów z Austrią podpisanych 10 IX 1919 r. w Saint Germain-en-Laye i decyzji międzynarodowych w sprawie Galicji Wschodniej oraz granicy polsko-czechosłowackiej. Poważną przeszkodą w badaniach nad pierwszą w Galicji polską władzą suwerenną są niedostatki źródłowe. Oprócz przekazów drukowanych wykorzystano szczątkową spuściznę aktową PKL i Komisji Rządzącej, rozproszoną w kilku zespołach archiwalnych przechowywanych w kraju. Podstawowy zespół akt obu komisji włączony został do zespołu Namiestnictwa i wraz z nim przejęły go władze radzieckie we wrześniu 1939 r. Później, podczas porządkowania tego zespołu, wymienione akta wyłączono i dotychczas nie są udostępniane. W tej sytuacji wyjątkowe znaczenie mają zbiory Zygmunta Lasockiego czynnego w PKL i Komisji Rządzącej na stanowisku naczelnika Wydziału Administracyjnego. Ten znany polityk ludowy i zarazem historyk w jednej osobie znał wartość dokumentacji swojego urzędu jako źródła historycznego i zgromdził bardzo bogaty zbiór dokumentów i materiałów z wszystkich dziedzin działalności obu instancji. Obok jego wartościowych wspomnień jest to obecnie niezastąpiony materiał źródłowy o dużych walorach poznawczych. Dla omawianego obszaru w całym analizowanym okresie stosowana jest skrócona austriacka nazwa Galicji, która przeżyła monarchię i dość długo obowiązywała jeszcze w urzędowym nazewnictwie. Pojawił się co prawda już wówczas jej synonim - Małopolska, który następnie upowszechnił się także w piśmiennictwie naukowym, ale jego związek z historyczną Małopolską budzi wątpliwości. Wyjaśnić wreszcie trzeba, iż autor pracy koncentruje się na działaniach polskich sił politycznych w Galicji Zachodniej z uwzględnieniem ich konfrontacji z ukraińskim ruchem państwowotwórczym. Wewnętrzne dzieje tego ruchu i jego związki z upadającą monarchią austriacko-węgierską wymagają odrębnego opracowania. Działania zarówno władz polskich jak i ukraińskich w tej części kraju prowadzone były w warunkach wyczerpującej obie strony wojny domowej, która wywarła piętno na wszystkich dziedzinach życia ludności. W szczególnie trudnej sytuacji znajdowały się władze polskie. W pierwszych trzech tygodniach listopada oprócz Przemyśla (od 12 XI) w rękach polskich znajdowała się tylko część Lwowa, później zaś, aż do końca omawianego okresu, jurysdykcja Tymczasowego Komitetu Rządzącego i Komisji Rządzącej obejmowała poza obszarem tego miasta korytarz wzdłuż linii kolejowej, łączącej go z zachodnią częścią kraju. Zmiana położenia na froncie w kierunku korzystnym dla strony polskiej zbiegła się zaś z rozwiązaniem ostatniej mutacji "galicyjskich rządów" - wspomnianej wyżej Komisji Rządzącej. Ustanowione przez wydawcę ograniczenia edytorskie spowodowały, iż monograficzne ujęcie omawianego tematu było możliwe tylko w formie szkicu, nie zaś wyczerpującej analizy wszystkich zawartych w nim wątków tematycznych. Z tego samego powodu uzupełniający go aparat naukowy ograniczony został do minimum.