Biosystematyczne studia nad rodzajem Rosa L. w Polsce i krajach ościennych

Abstract

Róża (Rosa L.), jeden z 36 europejskich rodzajów w rodzinie Rosaceae (Valentine, Chater 1968) występuje wyłącznie na półkuli północnej i należy do krytycznych i skomplikowanych pod względem systematycznym grup roślinnych, obok takich wielopostaciowych rodzajów, jak Rubus L. czy Crataegus L. Jedną z przyczyn wielkiego polimorfizmu w tym rodzaju jest niewątpliwie hybrydyzacja, poliploidalność oraz szczególne mechanizmy stabilizacji cytotypów o nieparzystych liczbach chromosomowych, wynikające ze specyficznie przebiegającej mej ozy w sekcji Caninae DC.em. Christ (Blackburn, Harrison 1921, Täckholm 1920, 1922), być może także apomiksji, zjawiska u róż jak dotąd słabo udokumentowanego (Niemirowicz-Szczyt 1982). Do sekcji tej należy przeważająca część polskich i europejskich gatunków. Nie bez znaczenia jest także częste występowanie mutacji, czynniki zewnętrzne zaś, jak się wydaje, nie stanowią o ich zmienności (Klašterský 1966). Na podstawie ogromnego zróżnicowania cech morfologicznych, liczni badacze, zwłaszcza w minionym stuleciu, wyróżniali i opisywali setki a nawet tysiące gatunków i taksonów niższego rzędu, powodując wiele nieścisłości w systematyce rodzaju Rosa L. Częste zmiany rangi systematycznej różnych taksonów przyczyniły się do powstania wielu niejasności związanych z ich synonimiką. Sytuacja taka datuje się od początku studiów nad tym rodzajem, zwłaszcza w sekcji Caninae, grupującej taksony wzbudzające do dziś wiele dyskusji i sporów o ich status systematyczny. Aczkolwiek dla rodzaju Rosa istnieje bardzo obszerna literatura dotycząca ogółu zagadnień z zakresu taksonomii, fitogeografii, cytologii, a także chemotaksonomii - to jednak stan badań tych oraz innych problemów wymaga uzupełnień i potwierdzeń na obfitym i różnorodnym materiale. Dlatego też w świetle powyższych danych podjęto wielokierunkowe badania, dotyczące wybranych przedstawicieli rodzaju Rosa, w tym wszystkich rodzimych występujących w Polsce. Zamierzeniem niniejszego opracowania jest określenie liczby i rangi wyróżnionych w Polsce rodzimych taksonów róż w świetle makroskopowej analizy morfologicznej oraz rozszerzenie tych badań o ultraskulpturę ziarn pyłku i kariologię. Opracowanie części systematycznej obejmuje w zasadzie tylko taksony rodzime dla Polski. Autor nie uwzględnia kilku gatunków obcego pochodzenia, często uprawianych, niekiedy dziczejących. Gatunki te zostały omówione we Florze Polski (Zieliński 1987). Badania dotyczące ultraskulptury egzyny i kariologii prowadzono także na gatunkach róż obcych naszej florze, pochodzących z terenów Europy, Azji i Ameryki. Dane kariologiczne z Europy są nadal skąpe i niejednolite, wymagające dalszych studiów na dobrze oznaczonym materiale pochodzącym z naturalnych stanowisk. Niedostateczne są również rezultaty prac dotyczących morfologii ziarn pyłku, są one bardzo skąpe i fragmentaryczne. W celu uchwycenia nowych szczegółów morfologicznych, przeprowadzono badania nad ultraskulpturą ziarn pyłku przy zastosowaniu skaningowego mikroskopu elektronowego. Skulptura egzyny ma z reguły cechy stałe i może stanowić znamienną właściwość diagnostyczną (Faegri, Iversen 1978). Szczegółowe studia morfologiczno-porównawcze posłużyły do opracowania opisów diagnostycznych poszczególnych taksonów i skonstruowania kluczy do ich oznaczania. Krytycznej analizy wymaga także kwestia wyróżniania wewnątrzgatunkowych jednostek taksonomicznych. Podjęto próbę wydzielenia taksonów niższych od gatunku, rozwiązując przy tym niektóre problemy nomenklatoryczne i taksonomiczne. Najnowsze bowiem opracowanie systematyki róż polskich wykonane przez Zielińskiego (1987) nie uwzględnia tej problematyki, a praca Szafera (1935) zawierająca charakterystykę licznych taksonów wewnątrzgatunkowych jest mało przydatna, na skutek zmiany poglądów na systematykę róż. Praca została wykonana w Zakładzie Botaniki Instytutu Biologii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Jego Kierownikowi prof, drowi hab. J. Kiszce składam serdeczne podziękowanie za stworzenie sprzyjających warunków do pracy oraz cenne rady. W trakcie przygotowywania pracy korzystałem z życzliwej pomocy wielu osób, którym serdecznie dziękuję. Szczególną wdzięczność winien jestem moim Pierwszym Nauczycielom - śp.śp. prof, drowi J. Klášterský'emu z Czeskiej Akademii Nauk, wybitnemu znawcy róż, za przekazaną mi wiedzę oraz doc. drowi K. Kostrakiewiczowi za zainteresowanie mnie problematyką taksonomiczną róż i ukazanie potrzeby badania ich występowania w kraju. W życzliwej pamięci zachowam na zawsze postać śp. prof, dr hab. J. Małeckiej, jej cenne rady i dyskusje oraz stałe zainteresowanie postępami prac. Dziękuję serdecznie kustoszom zielników krajowych i zagranicznych oraz osobom posiadającym zbiory prywatne, za udostępnienie i wypożyczenie materiałów zielnikowych. Drowi F.R. Barrie z Zielnika Linneuszowskiego w Londynie dziękuję za przesłanie mi fotografii typu R. mollis Sm. Prof. drowi hab. L. Stuchlikowi wyrażam wdzięczność za udzielenie mi wielu cennych informacji odnośnie morfologii ziarn pyłku. Dziękuję bardzo prof, drowi hab. W. Kilarskiemu oraz mgr J. Faber z Instytutu Zoologii UJ za umożliwienie wykonania zdjęć w skaningowym mikroskopie elektronowym, niezbędnych do badań nad ultraskulpturą ziarn pyłku róż. Władzom Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie winien jestem wdzięczność za pomoc w nawiązywaniu kontaktów międzynarodowych.