Obcy czy swoi : z dziejów poglądów na kwestię żydowską w Polsce w XIX i XX wieku

Abstract

Problem mniejszości narodowych stale powraca w polskich sporach i debatach politycznych. Najwięcej emocji budzi ze zrozumiałych względów kwestia żydowska. Wszak dzieje stosunków polsko-żydowskich stanowią swoiste lustro przeszłości polskiej. Odzwierciedlają one wszystkie blaski i cienie naszej historii. Pomyślność i sukcesy Polaków były również udziałem ludności żydowskiej i wywierały na nią pozytywny wpływ. Kłopoty i klęski rodziły znowu napięcia i konflikty w stosunkach polsko-żydowskich. Nic też dziwnego, iż już w odległej przeszłości ukształtowały się stereotypowe wyobrażenia o Polakach i ich stosunku do Żydów. Przeciwstawnymi sobie stereotypami były niewątpliwie wyobrażenia Polaków z jednej strony jako demokratów o silnie ugruntowanej tolerancji, otwartości na obce wzory kulturowe oraz z drugiej - wrogo usposobionych wobec innych jako obcych kulturowo i podatnych na uprzedzenia i ksenofobie na tle religijnym, narodowościowym itd. Pierwszy stereotyp miał się przejawić w uznaniu ludności żydowskiej za współtwórcę dziejów Polski i wyrażać trwałą postawę filosemicką; drugi - w wykluczeniu tej ludności ze wspólnoty losów polskich i odwiecznym antysemityzmie, manifestującym się nawet współcześnie, gdy w społeczeństwie polskim nie ma już w zasadzie Żydów. Interesującym okresem w dziejach rozwoju poglądów na kwestię żydowską był przełom ostatnich dwóch stuleci. Wówczas bowiem z procesem kształtowania nowoczesnego narodu polskiego zbiegało się odrodzenie świadomości narodowej Żydów. Wyraźnie tracił na znaczeniu program ich asymilacji kulturalno-narodowej. Coraz silniej akcentowano dążenie do odbudowy samodzielnej państwowości żydowskiej. Tymczasem pewne grupy Polaków już w warunkach niewoli narodowej zakładały dominację w wielonarodowościowym społeczeństwie polskim jednorodnej pod względem rasowym, językowym, wyznaniowym itd. polskiej wspólnoty narodowej. Projektowano nawet przekształcenie jej w warunkach zaborów w państwo narodowe stanu wyjątkowego. W państwie tym wyznawcy idei nacjonalistycznej zająć mieli pozycję przysługujące elicie narodu, a polityczno-terytorialną granicę państwowości zastąpić miała zupełna izolacja mniejszości żydowskiej od Polaków. Zjawisko to jeszcze nasiliło się po odzyskaniu niepodległości. Żydom, którzy nawet przyjęli chrzest i przeszli na katolicyzm oraz utożsamiali się z polskością, przedstawiciele polskiego skrajnego nacjonalizmu odmawiali prawa do bycia Polakami. Było ono odpowiedzią na lojalną postawę większości Żydów wobec państwa polskiego. Jedynie bowiem część syjonistów zajmowała stanowisko opozycyjne w stosunku do władz polskich i głosiła programowo hasło utworzenia w Palestynie suwerennego państwa na zasadzie ścisłego zespolenia żydowskiego życia narodowego i religijnego. Tymczasem oponenci ich uznawali postulat emigracji żydowskiej do Palestyny za utopijny i projektowali rozwiązanie kwestii żydowskiej w Polsce poprzez nadanie Żydom autonomii narodowo-kulturalnej lub przynajmniej pełnego ich równouprawnienia i uobywatelnienia w Polsce. Nieliczne tylko odłamy i grupy żydowskie akceptowały program asymilacji kulturalnej i politycznej. Pewne przypomnienie stanowisk opinii polskiej w kwestii żydowskiej zawierają pomieszczone niżej studia i artykuły. Większość ich była już publikowana w czasopismach i wydawnictwach krajowych i zagranicznych. Prezentują najbardziej typowe poglądy - od filosemickich po antyżydowskie, będące poniekąd odpowiedzią na rodzące się wśród Żydów dylematy religijne, narodowe, społeczne i ideowe wokół odwiecznego pytania: jak być Żydem i czy nim powinno się być? Od ostatniej bowiem ćwierci XIX w. nastąpiło wyraźne zróżnicowanie na tym tle społeczności żydowskiej na ziemiach polskich. Obok silnego tradycyjnego nurtu ortodoksyjnego i chasydzkiego ukształtował się znaczący ruch na rzecz modernizacji życia żydowskiego, któremu przewodzili narodowcy (syjoniści), asymilatorzy, liberałowie i socjaliści. Wszystkie owe orientacje formowały i przekształcały się bardziej w opozycji niż we współdziałaniu z innymi środowiskami narodowo-kulturowymi, zwłaszcza polskimi. Oczywiście nie sposób w kilku lub kilkunastu rozprawach przedstawić stosunek Polaków do aspiracji i dążeń żydowskich. Dlatego niniejszy zbiór studiów i artykułów nie stanowi wcale systematycznego wykładu poglądów polskich na kwestię żydowską, tym bardziej nie zawiera syntezy dziejów stosunków polsko-żydowskich. Poszczególne teksty nie wyczerpują także przedmiotu analizowanych zagadnień. Są raczej zbiorem dość przypadkowo dobranych szkiców, których treścią jest próba udzielenia odpowiedzi na nurtujące różne środowiska polskie pytania: kim są Żydzi i kim być powinni wedle wyobrażeń polskich? Toteż nie dają pełnej charakterystyki poglądów polskich i są jedynie pewnym przyczynkiem do badań nad dziejami opinii polskiej wobec kwestii żydowskiej. Mogą okazać się pomocne w osłabieniu stereotypowego wizerunku obu społeczności - polskiej i żydowskiej i ich wzajemnych stosunków.