| dc.description.abstract | Pomimo iż przyrodnicy prowadzą obserwację naszych płazów od wielu dziesiątków lat, wiele tajemnic ich życia
pozostaje nie wyświetlonych. Odnosi się to szczególnie do salamandry, która ze względu na występowanie
tylko na terenach podgórskich oraz skryty tryb życia jest trudnym przedmiotem obserwacji. Dotychczasowe moje
obserwacje terenowe oraz opublikowane przeze mnie i współautorów prace poświęcone biologii tego gatunku, w tym
rozrodowi i rozwojowi (Zakrzewski 1970, 1973, 1976; Zakrzewski, Kępa 1981; Juszczyk, Zakrzewski 1981; Zakrzewski,
Wojtaś 1985; Zakrzewski, Pietrala 1985; Zakrzewski 1987), wpłynęły na podjęcie próby oceny warunków środowiska
rozwoju larw salamandry plamistej - Salamandra salamandra (L.).
Powszechnie wiadomo, że przyroda naszego kraju ulega szybkim przemianom wywołanym przez rosnącą ingerencję
człowieka. Ustalono, że człowiek odpowiada za około 3/4 strat w faunie naszego globu. Resztę przypadków można
przypisać czynnikom naturalnym - klimatycznym, katastroficznym bądź biologicznym, które stanowiły część procesu
ewolucyjnego (Fisher, Simon, Vincent 1969).
Chemizacja rolnictwa i leśnictwa powoduje zmiany w wodach powierzchniowych i glebie, opady pyłów fabrycznych, a
przede wszystkim zakwaszenie wywołane emisją do atmosfery tlenków siarki, działają w sposób nie zawsze jasny.
Szybki wzrost liczby ludzi odwiedzających lasy, jako tereny rekreacyjne, również nie mija bez śladów. Konsekwencją
tego są przemiany otaczającej biosfery, których najczęściej nie możemy przewidzieć ani im przeciwdziałać.
Salamandra nie ma zapewne bezpośredniego wpływu na gospodarkę człowieka, jest jednak prawdziwą ozdobą naszych
lasów. W wielu okolicach jest już rzadka, być może grozi jej wyniszczenie. Jest rzeczą możliwą, że jej obecność lub
brak na pewnym terenie da się wykorzystać jako wskaźnik biologiczny, informujący o stanie środowiska.
Salamandra plamista jest gatunkiem podlegającym całkowitej ochronie, a wielkość populacji szacuje się na 1000-10000
osobników, przy czym obserwuje się stały spadek liczebności (Głowaciński i in . 1980). Według kryteriów "Czerwonej
Księgi", założonej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN), salamandra plamista zaliczana
jest do gatunków narażonych na wymarcie i prognozuje się jej wyginięcie w przyszłości.
W Polsce salamandra występuje najczęściej w granicach od 300 do 1089 m n.p.m. (Sembrat 1955; Juszczyk 1974;
Młynarski 1976). Wraz ze wzrostem wysokości terenu staje się coraz mniej liczna. Takie małe populacje graniczne
są szczególnie wrażliwe na wszelkie czynniki fizykochemiczne, reagując na nie wymieraniem (Odum 1977). Według
Szarskiego (1954, 1976) granica zasięgu geograficznego gatunku może nawet służyć za "model wymierania", wykazując
nieustannie fluktuacje. Zależą one od warunków atmosferycznych, małego obszaru geograficznego, nasilenia pasożytów,
liczebności drapieżców i konkurentów. Granica zasięgu jest więc "naturalnym laboratorium wymierania" i pozwala na
śledzenie dynamiki tego zjawiska. Tak więc w obrębie odnośnej granicy gatunek raz jest w danym środowisku, a raz go
brakuje. Ta dynamika ustaje, jeżeli na naturalne czynniki ograniczające - klimatyczne i biocenotyczne, nałożą
się różne degradujące zjawiska, uniemożliwiające przez kolejne lata rozród. W ten sposób w paśmie 300-600 m n.p.m.
i 850-1000 m n.p.m. na Pogórzu Karpackim nastąpił zanik salamandry plamistej (Świerad 1988).
Największe zagrożenie dla tego gatunku stanowi niszczenie górskich strumieni, jak również chemizacja środowiska.
Biorąc pod uwagę fakt przywiązania salamandry do swoich środowisk rozrodu (filopatria) oraz brak w terenie biotopów
zastępczych jest to równoznaczne ze zniszczeniem populacji. Rodzenie larw salamandry do zanieczyszczonych wód
zbiorników zastępczych wcale nie świadczy o ich tolerancji na chemikalia. Stała obserwacja takich zbiorników
wykazała z czasem zupełny zanik nie tylko larw salamandry, ale i innych gatunków płazów (Juszczyk, Zakrzewski,
Świerad 1984; Świerad 1988).
Obserwując degradację naturalnego środowiska rozrodu i rozwoju larw salamandry plamistej postanowiłem ocenić i
ustalić warunki, takie jak temperatura wody, stopień nasycenia jej tlenem, biologiczne zużycie tlenu, pH,
występowanie metali ciężkich, a także chlorków, fosforanów sodu, potasu, wapnia, azotu, w których larwy mogę się
rozwijać i przechodzić przeobrażenie, jak również te, w których giną (część I). W opracowaniu tym wykorzystano
częściowo już opublikowane dane (Zakrzewski 1987), dotyczące wpływu temperatury na rozwój. Wpływ temperatury jest
dość istotny zważywszy, że salamandra - zwierzę ektotermiczne - podlega prawu Van't Hoffa, względnie prawu RGT.
Dotyczy to przede wszystkim cyklicznych zmian w narządach o czynnościach wegetatywnych (Juszczyk 1974).
Masowe stosowanie herbicydów przez rolników i służbę leśną, w tym Alipuru, Chwastoxu i Gramoxone, na terenach
rozrodu larw salamandry zainspirowało mnie do opracowania wpływu tych związków na ich przeżywalność, tempo rozwoju
i przeobrażenie (część II). Dane dotyczące stężeń herbicydów w wodach powierzchniowych dostarczają bezpośrednich
wskaźników co do stopnia przenikania substancji czynnych do zbiorników i zagrożenia nimi ekosystemów wodnych.
Badania Instytutu Gospodarki Wodnej z delty Wisły wykazały, że zawartość herbicydów wynosi od 0,1 do 290 μg/dm3
utrzymują się one nawet do 30 dni, a stężenia poszczególnych z nich sięgają 20 μg/dm3, przy czym 90% stanowi
Chwastox (Taylor 1982). Ogólnie wiadomo, że pestycydy i nawozy sztuczne stosowane w rolnictwie i leśnictwie
zatruwają zbiorniki wodne, zalegają w środowisku, szkodliwie oddziaływając na stadia larwalne i dojrzałe płazy
(Cooke 1971, 1972, 1974; Cooke, Zoro 1975; Jordan, Rzehak, Maryańska 1977; Rzehak, Maryańska-Nadachowska, Jordan
1977; Berger 1989).
Końcowe opracowanie (część III) jest oceną wpływu wybranych herbicydów na zmiany w skórze i tarczycy tych larw w
początkowych stadiach rozwojowych, bowiem przebywanie bezpośrednio w roztworach herbicydów nie jest bez znaczenia
dla budowy i aktywności tych narządów. Te trzy opracowania miały na celu określenie szkodliwości czynników
występujących w środowiskach wodnych dogodnych do rozwoju larw salamandry. Być może przyczynią się one do
rozsądniejszego gospodarowania herbicydami, co może również uchronić ten, jak i inne gatunki od zagłady. Na odłów
salamandry plamistej uzyskałem zezwolenie wydane przez Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 marca
1984 roku oraz Naczelnego Konserwatora Przyrody - nr OP-1-742-12-84. | pl_PL |
