Rozwój larw salamandry plamistej Salamandra salamandra (L.) oraz wpływ różnych czynników na jego przebieg

Abstract

Pomimo iż przyrodnicy prowadzą obserwację naszych płazów od wielu dziesiątków lat, wiele tajemnic ich życia pozostaje nie wyświetlonych. Odnosi się to szczególnie do salamandry, która ze względu na występowanie tylko na terenach podgórskich oraz skryty tryb życia jest trudnym przedmiotem obserwacji. Dotychczasowe moje obserwacje terenowe oraz opublikowane przeze mnie i współautorów prace poświęcone biologii tego gatunku, w tym rozrodowi i rozwojowi (Zakrzewski 1970, 1973, 1976; Zakrzewski, Kępa 1981; Juszczyk, Zakrzewski 1981; Zakrzewski, Wojtaś 1985; Zakrzewski, Pietrala 1985; Zakrzewski 1987), wpłynęły na podjęcie próby oceny warunków środowiska rozwoju larw salamandry plamistej - Salamandra salamandra (L.). Powszechnie wiadomo, że przyroda naszego kraju ulega szybkim przemianom wywołanym przez rosnącą ingerencję człowieka. Ustalono, że człowiek odpowiada za około 3/4 strat w faunie naszego globu. Resztę przypadków można przypisać czynnikom naturalnym - klimatycznym, katastroficznym bądź biologicznym, które stanowiły część procesu ewolucyjnego (Fisher, Simon, Vincent 1969). Chemizacja rolnictwa i leśnictwa powoduje zmiany w wodach powierzchniowych i glebie, opady pyłów fabrycznych, a przede wszystkim zakwaszenie wywołane emisją do atmosfery tlenków siarki, działają w sposób nie zawsze jasny. Szybki wzrost liczby ludzi odwiedzających lasy, jako tereny rekreacyjne, również nie mija bez śladów. Konsekwencją tego są przemiany otaczającej biosfery, których najczęściej nie możemy przewidzieć ani im przeciwdziałać. Salamandra nie ma zapewne bezpośredniego wpływu na gospodarkę człowieka, jest jednak prawdziwą ozdobą naszych lasów. W wielu okolicach jest już rzadka, być może grozi jej wyniszczenie. Jest rzeczą możliwą, że jej obecność lub brak na pewnym terenie da się wykorzystać jako wskaźnik biologiczny, informujący o stanie środowiska. Salamandra plamista jest gatunkiem podlegającym całkowitej ochronie, a wielkość populacji szacuje się na 1000-10000 osobników, przy czym obserwuje się stały spadek liczebności (Głowaciński i in . 1980). Według kryteriów "Czerwonej Księgi", założonej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN), salamandra plamista zaliczana jest do gatunków narażonych na wymarcie i prognozuje się jej wyginięcie w przyszłości. W Polsce salamandra występuje najczęściej w granicach od 300 do 1089 m n.p.m. (Sembrat 1955; Juszczyk 1974; Młynarski 1976). Wraz ze wzrostem wysokości terenu staje się coraz mniej liczna. Takie małe populacje graniczne są szczególnie wrażliwe na wszelkie czynniki fizykochemiczne, reagując na nie wymieraniem (Odum 1977). Według Szarskiego (1954, 1976) granica zasięgu geograficznego gatunku może nawet służyć za "model wymierania", wykazując nieustannie fluktuacje. Zależą one od warunków atmosferycznych, małego obszaru geograficznego, nasilenia pasożytów, liczebności drapieżców i konkurentów. Granica zasięgu jest więc "naturalnym laboratorium wymierania" i pozwala na śledzenie dynamiki tego zjawiska. Tak więc w obrębie odnośnej granicy gatunek raz jest w danym środowisku, a raz go brakuje. Ta dynamika ustaje, jeżeli na naturalne czynniki ograniczające - klimatyczne i biocenotyczne, nałożą się różne degradujące zjawiska, uniemożliwiające przez kolejne lata rozród. W ten sposób w paśmie 300-600 m n.p.m. i 850-1000 m n.p.m. na Pogórzu Karpackim nastąpił zanik salamandry plamistej (Świerad 1988). Największe zagrożenie dla tego gatunku stanowi niszczenie górskich strumieni, jak również chemizacja środowiska. Biorąc pod uwagę fakt przywiązania salamandry do swoich środowisk rozrodu (filopatria) oraz brak w terenie biotopów zastępczych jest to równoznaczne ze zniszczeniem populacji. Rodzenie larw salamandry do zanieczyszczonych wód zbiorników zastępczych wcale nie świadczy o ich tolerancji na chemikalia. Stała obserwacja takich zbiorników wykazała z czasem zupełny zanik nie tylko larw salamandry, ale i innych gatunków płazów (Juszczyk, Zakrzewski, Świerad 1984; Świerad 1988). Obserwując degradację naturalnego środowiska rozrodu i rozwoju larw salamandry plamistej postanowiłem ocenić i ustalić warunki, takie jak temperatura wody, stopień nasycenia jej tlenem, biologiczne zużycie tlenu, pH, występowanie metali ciężkich, a także chlorków, fosforanów sodu, potasu, wapnia, azotu, w których larwy mogę się rozwijać i przechodzić przeobrażenie, jak również te, w których giną (część I). W opracowaniu tym wykorzystano częściowo już opublikowane dane (Zakrzewski 1987), dotyczące wpływu temperatury na rozwój. Wpływ temperatury jest dość istotny zważywszy, że salamandra - zwierzę ektotermiczne - podlega prawu Van't Hoffa, względnie prawu RGT. Dotyczy to przede wszystkim cyklicznych zmian w narządach o czynnościach wegetatywnych (Juszczyk 1974). Masowe stosowanie herbicydów przez rolników i służbę leśną, w tym Alipuru, Chwastoxu i Gramoxone, na terenach rozrodu larw salamandry zainspirowało mnie do opracowania wpływu tych związków na ich przeżywalność, tempo rozwoju i przeobrażenie (część II). Dane dotyczące stężeń herbicydów w wodach powierzchniowych dostarczają bezpośrednich wskaźników co do stopnia przenikania substancji czynnych do zbiorników i zagrożenia nimi ekosystemów wodnych. Badania Instytutu Gospodarki Wodnej z delty Wisły wykazały, że zawartość herbicydów wynosi od 0,1 do 290 μg/dm3 utrzymują się one nawet do 30 dni, a stężenia poszczególnych z nich sięgają 20 μg/dm3, przy czym 90% stanowi Chwastox (Taylor 1982). Ogólnie wiadomo, że pestycydy i nawozy sztuczne stosowane w rolnictwie i leśnictwie zatruwają zbiorniki wodne, zalegają w środowisku, szkodliwie oddziaływając na stadia larwalne i dojrzałe płazy (Cooke 1971, 1972, 1974; Cooke, Zoro 1975; Jordan, Rzehak, Maryańska 1977; Rzehak, Maryańska-Nadachowska, Jordan 1977; Berger 1989). Końcowe opracowanie (część III) jest oceną wpływu wybranych herbicydów na zmiany w skórze i tarczycy tych larw w początkowych stadiach rozwojowych, bowiem przebywanie bezpośrednio w roztworach herbicydów nie jest bez znaczenia dla budowy i aktywności tych narządów. Te trzy opracowania miały na celu określenie szkodliwości czynników występujących w środowiskach wodnych dogodnych do rozwoju larw salamandry. Być może przyczynią się one do rozsądniejszego gospodarowania herbicydami, co może również uchronić ten, jak i inne gatunki od zagłady. Na odłów salamandry plamistej uzyskałem zezwolenie wydane przez Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 marca 1984 roku oraz Naczelnego Konserwatora Przyrody - nr OP-1-742-12-84.