Filozofia Ericha Fromma

Abstract

Erich Fromm (1900-1980) był myślicielem znanym ze swych zainteresowań interdyscyplinarnych. Będąc z pochodzenia Europejczykiem szybko zyskał uznanie swych publikacji książkowych, stanowiących trwałe zjawisko kultury amerykańskiej. Większość jego prac dotyczyła najistotniejszych problemów nurtujących społeczeństwo amerykańskie w różnych momentach jego najnowszej historii. Nic więc dziwnego, że tak dużo uwagi poświęcił Fromm analizie zjawisk tworzących wizję współczesnego społeczeństwa industrialnego. Zakres tych penetracji naukowych wyznaczały analizy aktualnych przejawów kryzysu świadomości. Urodził się w 1900 r. we Frankfurcie nad Menem. Jego zainteresowania naukowe określiły takie dyscypliny jak: psychologia, socjologia i filozofia. Z zakresu tej ostatniej w 1922 r. otrzymał tytuł doktora na Uniwersytecie w Heidelbergu. Przed uzyskaniem doktoratu studiował we Frankfurcie i Monachium. Wszechstronne studia z dziedziny psychoanalizy rozpoczął w latach 1923-24 w Berlińskim Instytucie Psychoanalitycznym. Później kontynuował samodzielną pracę stosując metody psychoanalityczne w badaniach socjologicznych. W latach 1923-32 pracował na stanowisku wykładowcy we frankfurckim Instytucie Psychoanalitycznym oraz w uniwersyteckim Instytucie Badań Społecznych. Rozkwit działalności pisarskiej E. Fromma przypada na lata trzydzieste. Współpracował wtedy z czasopismem „Zeitschrift fur Sozialforschung”. Oprócz niego publikowali tam swoje prace: Theodor Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse. W stosunkowo krótkim czasie, pomimo odmiennych zainteresowań badawczych, ukształtowała się wyraźna formacja intelektualna, która rzutowała na profil tego periodyku. Czynnikiem integrującym był wspólny rodowód filozoficzny oraz jego jednoznacznie lewicujące kontynuacje, czyli rozwinięcie wątków klasycznej filozofii niemieckiej, marksizmu i klasycznej psychoanalizy. Fromm publikował tam artykuły, które były zapowiedzią problematyki rozwijanej w jego późniejszej działalności. W związku z postępującym procesem faszyzacji Niemiec, cała grupa rozpadła się i wszyscy wyemigrowali do USA. Pretekstem do wyjazdu Fromma stało się w 1933 r. zaproszenie Chicagowskiego Instytutu Psychoanalitycznego. W latach 1933-1941 pracował w Międzynarodowym Instytucie Badań Społecznych, przy Columbia University. Lata 1941-1942 to okres ścisłej współpracy z K. Horney w zorganizowanym przez nią Amerykańskim Instytucie Psychoanalitycznym oraz Nową Szkołą Badań Społecznych. Od 1943 r. Fromm pracował z wybitnym psychoanalitykiem amerykańskim H.S. Sullivanem. Razem kierowali Waszyngtońską Szkołą Psychiatryczną i Instytutem Psychiatrycznym im. Williama Alansona White’a w Nowym Jorku. Do r. 1951 współpracował również z Bennigton College w stanie Vermont. W tym samym roku został powołany na stanowisko profesora uniwersytetu w Ciudad Mexico. W latach siedemdziesiątych wyjechał do Europy. Do końca życia przebywał na terenie Szwajcarii. W Polsce przetłumaczono następujące książki E. Fromma: Ucieczka od wolności (Escape from Freedom, 1941), Szkice z psychologii religii (wybór tekstów The Sane Society, 1955; Psychoanalysis and Religion, 1955; Zen Buddhizm and Psychoanalysis, 1960 współaut. D.T. Suzuki, R. de Martino), O sztuce miłości (The Art of Loving, 1956) oraz Zapomniany język (The Forgotten Language 1951). Z innych prac nie tłumaczonych na język polski warto wymienić Man for Himself (1947). W pracy tej E. Fromm sformułował podstawowe tezy swej antropologii filozoficznej, które można sprowadzić do następujących pytań: kim jest człowiek? oraz, kim człowiek będzie? Z roku 1955 pochodzi jego książka The Sane Society. Pozycja ta kończy okres w twórczości Fromma, który odznaczał się akcentami obrachunkowymi z teoretycznymi propozycjami Z. Freuda. Wtedy też pojawia się zwrot w kierunku poszukiwań zmierzających do przetransponowania niektórych założeń filozofii materializmu dialektycznego i historycznego a także tych kierunków filozofii współczesnej i antropologii filozoficznej, które eksponują zagadnienie niepowtarzalności ludzkiej egzystencji. Pozwoliło to Frommowi na oryginalne ujęcie problematyki filozoficzno-etycznej, zwłaszcza w sferze opisu i interpretacji istotnych aspektów sensu ludzkiego bytowania. Podobnie jak twórcy etyki humanistycznej (Artystoteles, Spinoza) traktował człowieka całościowo. Dostrzegał źródła norm etycznych i ludzkiego postępowania w samej naturze człowieka. Poruszana przez niego problematyka uwzględniała właściwości ludzkiej egzystencji, których naruszenie prowadzi w konsekwencji do psychicznej, emocjonalnej dezintegracji osobowości. W oparciu o te założenia Fromm sformułował podstawowy cel psychoanalizy humanistycznej, polegający na aktywizacji samoświadomości oraz wewnętrznej potencjalności człowieka. Nadrzędną wartością etyczną staje się poznanie własnej natury, opanowanie tzw. „sztuki życia”. Powinno to być poprzedzone wnikliwą refleksją nad istotą i istnieniem człowieka, uwzględniającą społeczno-ekonomiczny kontekst życia ludzkiego. A to oznacza, że „psychologia nie może zostać oddzielona ani od filozofii, ani od etyki, ani od socjologii czy ekonomii” (Man for Himself, New York 1967 s. 7). Tym należy tłumaczyć wielość różnorodnych analiz, których przedmiotem były konsekwencje mechanizmów alienacyjnych, występujących w wielu sferach aktywności człowieka począwszy od działalności produkcyjnej a skończywszy na stosunkach interpersonalnych. Ten krąg zainteresowań bardzo wyraźnie rzutuje na dalsze publikacje E. Fromma. W 1963 r. ukazała się książka Beyond the Chains of Illusin. My Encounter with Marx and Freud. Poza wyraźnymi akcentami autobiograficznymi zawierała ona konfrontację poglądów K. Marksa i Z. Freuda. Od tego momentu zjawisko alienacji stanowiło dla Fromma podstawowy motyw twórczości i zarazem kategorię badawczą służącą do analiz wielu istotnych zjawisk współczesności. Kontynuacją tej problematyki były zwłaszcza prace publikowane pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych (The Revolution of Hope toward a humanized technology, 1968; The anatomy of human destructiveness, 1973). Warto zwrócić uwagę na konstatacje wyznaczające ostatni okres poszukiwań Fromma. Analizując przejawy stosunków społeczno-ekonomicznych stwierdza on, że społeczeństwo wysoko uprzemysłowione cechuje wzrost produkcji i konsumpcji. Wszystko można sprowadzić do jednej generalnej zasady: należy produkować to, co jest możliwe do wyprodukowania. Ten rodzaj mechanizmów prowadzi do dewaluacji tradycji humanistycznej, zgodnie z którą należy robić przede wszystkim to, co jest dobre i piękne. Nakaz możliwości technicznych stał się jednocześnie podstawą etyki. W konsekwencji mamy do czynienia z ograniczeniem autentycznego rozwoju jednostki. Mechanizm ten wyznacza sferę stosunków międzyludzkich. Rezultatem tych przeobrażeń jest „człowiek totalny nabywca” (homo consumens). Wartością nadrzędną w tym kontekście staje się kontrola natury przez intelekt oraz produkowanie rzeczy. Pojawiają się znane zjawiska alienacyjne, człowiek sam zmienia się w rzecz, pojęcie „być” zostaje zastąpione przez pojęcie „mieć”. Tak rozumiana alienacja prowadzi do całkowitego rozdarcia pomiędzy myślą a uczuciem. Stan ten najpełniej w analizach E. Fromma oddaje „klimat” naszego technokratycznego stulecia. Społeczeństwo staje się źródłem traumatycznych doświadczeń jednostki. Fromm zmierzał do wyjaśnienia tych zjawisk nie w kategoriach ludzkich możliwości, ale poprzez analizę warunków ludzkiej egzystencji. Okres amerykański, dzięki współpracy z K. Homey i H.S. Sullivanem ostatecznie ukształtował zespół poglądów Fromma powszechnie znany pod nazwą psychoanalizy humanistycznej. Kierunek ten nie jest zjawiskiem jednorodnym, niemniej jednak trzy stanowiska badawcze reprezentowane właśnie przez K. Homey, H.S. Sullivana i E. Fromma tworzą podstawę wszelkich poszukiwań tej orientacji naukowej. W zainteresowaniach badawczych oraz pisarskich Fromma centralną tematyką były relacje zachodzące pomiędzy jednostką a społeczeństwem, poparte wnikliwą obserwacją i trafną analizą zjawisk konstytuujących kulturę współczesną. Był to zatem swoisty przykład łączenia antropologii filozoficznej z psychologią indywidualną i społeczną.