Czasopisma krakowskie dla dzieci i młodzieży w dwudziestoleciu międzywojennym

Abstract

W badaniach nad rozwojem prasy polskiej w latach 1918-1939 istotne miejsce winny znaleźć prace nad czasopismami dla dzieci i młodzieży. W ogromnej zbiorowości interesujących nas czasopism znaczną ich część stanowią krakowskie czasopisma dla dzieci i młodzieży. Zagadnienie to nie zostało dotychczas opracowane ani w formie historycznej, ani w postaci bibliografii. Co prawda dorobek badawczy odnoszący się do periodyków z lat 1918-1939 jest dość liczny, lecz istniejące publikacje mają charakter przyczynkarski, względnie popularny. Dysponujemy kilkoma ogólnymi zarysami rozwoju prasy młodzieżowej oraz przyczynkarskimi szkicami traktującymi o prasie szkolnej, harcerskiej i regionalnej, przede wszystkim śląskiej, są też nieliczne głębsze opracowania analityczne, w których dokonano uporządkowania terminologicznego oraz zarysowano dzieje prasy. Prasie krakowskiej, przeznaczonej dla dzieci i młodzieży, nie poświęcono prawie żadnej uwagi. Stan ten spowodowany jest małym do niedawna zainteresowaniem badaczy, a także trudnościami w dotarciu do materiałów źródłowych. Najbardziej znaczącą pozycją, odnoszącą się do czasopism okresu dwudziestolecia międzywojennego, jest rozprawa Jerzego Jarowieckiego pt. Prasa dla dzieci i młodzieży oraz prasa młodzieżowa w latach 1918-1939. Autor dokonał w niej ogólnego przeglądu głównych rodzajów oraz typów czasopism dziecięcych i prasy młodzieżowej, uporządkował problemy terminologiczne, przedstawił także typologię prasy dziecięcej, podając przy każdej kategorii periodyków kilka przykładów czasopism o zasięgu krajowym i regionalnym. Zwrócił też uwagę na liczne kryteria, które mogą stać się podstawami typologii czasopism dziecięcych. Zawarł również liczne propozycje badawcze i zwrócił uwagę na potrzebę badań nad czasopismami regionalnymi. Autorka niniejszej pracy podjęła w swych badaniach ten postulat badawczy. Popularne zarysy głównych tendencji rozwojowych czasopism dla dzieci i młodzieży w okresie międzywojennym znalazły się w książkach poświęconych literaturze dla tej grupy odbiorców. Między innymi czasopismom dla dzieci poświęcony jest fragment pracy Kazimierza Królińskiego Polska literatura dla dzieci i młodzieży. Autor omawia w niej jednak tylko kilka czasopism wydawanych we Lwowie. Innym czasopismom poświęca mało uwagi. Andrzej Paczkowski w książce Prasa polska w latach 1918-1939 opisał główne grupy czasopism dziecięcych i młodzieżowych na tle ogólnego rozwoju prasy polskiej. Ważkiego i wartościowego przeglądu wybranych tytułów interesujących nas czasopism dokonał Józef Zbigniew Białek w książce Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918-1939. Po krótkim omówieniu roli tych czasopism w kształtowaniu postaw moralnych i etycznych czytelników przedstawił i scharakteryzował następujące z nich: W słońcu, Płomyk, Płomyczek, Mały Płomyczek, Moje pisemko, Iskry, Czyn młodzieży PCK, Mały Przegląd, Słonko, Poranek. O prasie dziecięcej, a właściwie o jej roli, pisała także Joanna Papuzińska. Autorka przedstawiła tradycje społeczno-wychowawcze polskiej prasy dla dzieci, a także zaprezentowała wyniki badań prowadzonych wśród dzieci. O czasopismach dziecięcych pisała również Janina Mortkowiczowa. Najczęściej jednak autorzy tych prac ograniczali się do omówienia działalności poszczególnych firm wydawniczych i wydawanych przez nie czasopism. I tak o Związku Nauczycielstwa Polskiego i o jego czasopismach pisał Kazimierz Greb. O tradycjach i działalności wydawniczej ZNP traktują też dwie prace zbiorowe pod redakcją Stanisława Aleksandrzaka. Niektóre artykuły omawiają zaledwie pojedyncze tytuły. Ma to miejsce w przypadku pracy Eugenii Rostańskiej o Małym Przeglądzie i Tadeusza Zienkiewicza o Przyjacielu Dziatek. Są to bardzo krótkie rozprawki, zawierające skąpe stosunkowo informacje. Bardziej wyczerpującymi są opracowania dotyczące prasy dziecięcej w poszczególnych regionach, np. Mieczysława Gładysza o czasopismach na Śląsku, czy Wiktora Frąckowiaka o czasopiśmiennictwie dziecięcym na Pomorzu. O czasopismach szkolnych z pogranicza prasy dla dzieci i młodzieży ukazało się również kilka artykułów, m.in. Danuty Adamczyk i Ireny Furnal o czasopismach szkolnych w Kielcach i Ireny Sochy o rozwoju czasopism szkolnych na tle tradycji uczniowskiej XIX wieku. Ta ostatnia praca jest udaną próbą określenia głównych funkcji czasopism szkolnych, a zwłaszcza ich roli w procesie komunikacji. We wszystkich wymienionych publikacjach znajdują się sporadyczne wzmianki o niektórych czasopismach ukazujących się w Krakowie. Ich autorzy nie zajmowali się jednak bliżej tym znaczącym ośrodkiem wydawniczym. Celem zatem niniejszej pracy jest ukazanie Krakowa jako jednego z ważniejszych ośrodków wydawniczych czasopism dla dzieci i młodzieży, zarejestrowanie tytułów pism przeznaczonych dla młodego odbiorcy, które ukazywały się w Krakowie i ustalenie liczby czasopism przeznaczonych dla dzieci i młodzieży. Zamierza się również przeprowadzić krótką charakterystykę poszczególnych czasopism, ustalić ich redaktorów i współpracujących z nimi autorów oraz ukazać ich funkcje wychowawcze. Podejmując badania nad czasopiśmiennictwem dziecięcym i młodzieżowym, wypadnie określić zakres zjawiska poddanego badaniu. Jest to konieczne z tego względu, iż czasopismami dla dzieci i młodzieży zajmują się przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych, którzy stosują rozmaite terminy odnoszące się do interesującego nas zjawiska. W ich pracach mówi się o czasopismach dla młodego wieku, o prasie dziecięcej i młodzieżowej, o prasie dziecięcej, o czasopismach dziecięcych i młodzieżowych, najczęściej jednak pojawia się określenie: czasopisma dla dzieci i młodzieży, które dzieli się na prasę dziecięcą i młodzieżową. W niniejszej pracy używamy pojęcia prasa dziecięca i młodzieżowa w takim rozumieniu, jak to formułuje Encyklopedia wiedzy o prasie oraz terminu prasa szkolna (uczniowska), którymi posługujemy się zgodnie z definicją sformułowaną przez Jerzego Jarowieckiego i Irenę Sochę. Bazę materiałową dla rozważań o prasie dla dzieci i młodzieży Krakowa w latach 1918-1939 stanowią przede wszystkim czasopisma przechowywane w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Narodowej oraz innych bibliotekach, nadto materiały zachowane w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie (Akta Starostwa Grodzkiego Krakowskiego). Przy ustalaniu danych o wydawcach, autorach i tytułach czasopism wyzyskano specjalistyczne katalogi, publikacje historyczno-prasowe oraz dostępną literaturę naukową. Praca niniejsza jest częścią szeroko zakrojonych badań nad czasopiśmiennictwem polskim XIX i XX wieku, prowadzonych w Katedrze Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. W ich toku posługiwano się różnymi metodami i technikami, stosowanymi w badaniach historycznych, historycznoliterackich i historycznoprasowych. Autorka pracy za podstawę własnych badań przyjęła metodę historyczną i bibliograficzną, wykorzystała ponadto techniki statystyczne i metodę porównawczą. Wiele stosowanych metod i technik w badaniu prasy gwarantuje lepsze i pełniejsze wyniki. Zgromadzony materiał oraz zastosowane metody i techniki badawcze wpłynęły na strukturę pracy. Omówiono w niej warunki i czynniki rozwoju prasy dla dzieci i młodzieży w dwudziestoleciu międzywojennym, oceniono ją pod względem ilościowo-jakościowym oraz scharakteryzowano poszczególne czasopisma. Zastosowano alfabetyczny układ bibliografii, a opis czasopism oparty został na obowiązującej normie bibliograficznej PN-73/N-01152. W rozdziale końcowym ukazano wychowawczą rolą czasopism dla dzieci i młodzieży z lat 1918-1939.