Uruchomienie i upaństwowienie przemysłu Krakowa oraz jego przeobrażenia w latach 1945-1949

Abstract

Podejmowane od szeregu lat dyskusje na temat stanu badań nad dziejamia Polski Ludowej niezmiennie podkreślają bogactwo dorobku piśmiennictwa historycznego przy jednoczesnym wskazaniu na nierównomierny rozwój podejmowanej problematyki. Charakterystyka dotychczasowych osiągnięć badawczych historiografii Polski Ludowej wskazuje, że najbardziej rozwinięte badania dotyczą okresu narodzin nowego układu społeczno-politycznego w II połowie lat czterdziestych. Do najbardziej zaawansowanych należą badania nad problemem reformy rolnej, zagadnieniami demograficznymi, zmianami w strukturze społecznej, okresem uprzemysłowienia kraju oraz szeroko ujmowanym problemem modelu gospodarki socjalistycznej. Stosunkowo skromniej przedstawia się literatura tycząca wstępnej fazy odbudowy i - wymagająca uzupełnienia - okresu realizacji planu trzyletniego. W tym kompleksie postulatów badawczych najrzadziej podejmowano problematykę uruchamiania, zabezpieczenia i przebiegu procesu upaństwawiania. Liczącymi się w tej ostatniej problematyce są prace m. in. Hanny Jędruszczak i Janusza Wojciecha Gołębiowskiego. Szczególnie cenny jest dorobek edytorski H. Jędruszczak w zakresie wydawnictw źródłowych, pozwalający, wobec braku obszerniejszej literatury, na prześledzenie przebiegu procesu upaństwowienia czy problemów związanych z ewolucją poglądów na kształt planowego modelu kierowania gospodarką. Do niedawna, problematyka np. upaństwowienia, poza wcześniej cytowanymi wydawnictwami, była traktowana dość pobieżnie. Ujmowano je raczej jako jeden z elementów procesu dziejowego, rzadziej natomiast obierano za temat badań zasadniczych. A przecież problem ten ogniskował w sobie główne elementy procesu narodzin Polski Ludowej. Był terenem, gdzie ścierały się różne poglądy i koncepcje na temat budowy układu strukturalnego polskiej gospodarki ściśle powiązanego z przemianami o szerszym znaczeniu ustrojowym. Ponadto w przemianach, jakie zachodziły w przemyśle po zakończeniu wojny zaistniały mechanizmy, w których tkwiły źródła kolejnych koncepcji dotyczących kierunków rozwoju przemysłu. Rodzi się zatem potrzeba podjęcia bardziej intensywnych poczynań badawczych, przyczyniających się do wzbogacenia obrazu przemian w przemyśle, stanowiących istotny element ekonomicznej bazy przekształceń ustrojowych w Polsce. W literaturze historycznej dotyczącej powojennych dziejów Krakowa niewiele miejsca zajmuje problematyka gospodarcza, w tym zagadnienie przemysłu w latach 1945-1949. Istniejące opracowania ogólne dotyczące Krakowa i regionu krakowskiego także w sposób marginalny traktują ten problem, posługując się nim z natury rzeczy jako egzemplifikacją zmian zachodzących w sferze stosunków politycznych czy społecznych. Przemysł Krakowa, jego rola w rozwoju miasta w omawianym okresie znajduje więcej uznania u badaczy z dziedziny geografii ekonomicznej i socjologii, by wymienić tu choćby opracowania i artykuły Bronisława Kortusa, Lecha Pakuły, Adama Rybarskiego, Kazimierza Nowaka, Jerzego Sulimskiego. Pewien zasób informacji dostarczają także cytowane w pracy nieliczne opracowania monograficzne dotyczące zakładów przemysłowych, najczęściej powstające poza środowiskiem historyków. Podstawę źródłową pracy stanowią materiały archiwalne władz, urzędów państwowych oraz akta partii politycznych. Są to głównie sprawozdania, protokoły, korespondencja. Wykorzystany zasób materiałów archiwalnych daleki jest, co trzeba przyznać, od wszechstronnego i wyczerpującego. Spowodowane jest to tym, iż dostęp do niektórych akt jest niemożliwy bądź utrudniony. Np. nie udostępnia się z powodu nieuporządkowania akt Okręgowego Urzędu Likwidacyjnego, co pozwoliłoby na rozwinięcie problemu reprywatyzacji. Zachowane w zespole Tymczasowego Zarządu Państwowego akta nie przedstawiają pod tym względem większej wartości poznawczej. Dostęp do drugiego zasadniczego źródła informacji dla tej problematyki, do akt Sądu Grodzkiego, utrudniają względy natury formalnej. Ogólnie rzecz biorąc cechą charakterystyczną zasobów archiwalnych jest ich bardzo zróżnicowana wartość poznawcza. Na ogół w miarę zobiektywizowane informacje zawierają dokumenty pochodzące z dwóch pierwszych lat istnienia Polski Ludowej. Dla kolejnych swoistym "signum temporis" jest bardziej jednostronna ocena niektórych zjawisk, mechanizmów ekonomicznych. Znamienne były w tym względzie prezentowane w dokumentach archiwalnych oceny wystąpień strajkowych: od traktowania ich w 1946 roku jako niemalże naturalnej konsekwencji określonej, trudnej sytuacji ekonomicznej, do upatrywania w nich, z końcem roku 1947, jedynie działania elementów destrukcyjnych opozycji politycznej. Największą trudność w badaniach archiwalnych stanowiło uzyskanie wiarygodnych i kompletnych danych statystycznych. Wszelkiego rodzaju wykazy, sprawozdania operują różnymi, sprzecznymi nawet, dynami liczbowymi w odniesieniu np. do poziomu zatrudnienia czy stanu ilościowego zakładów. Oficjalne drukowane dane statystyczne z tego okresu opracowane przez GUS nie wypełniają tej luki w sposób zadowalający. Dla szczegółowego przedstawienia struktury zakładów przemysłowych istotne było ustalenie w miarę kompletnego wykazu przedsiębiorstw z danymi dotyczącymi poziomu zatrudnienia i stosunków własnościowych. Stąd za najbardziej miarodajny uznano znajdujący się w zespole akt Wydziału Przemysłowego Urzędu Wojewódzkiego wykaz 400 zakładów przemysłowych, sporządzony w oparciu o wyniki spisu z lipca 1945. Same arkusze spisowe, stanowiące źródło pierwotne, zachowały się w stanie szczątkowym. Ten wzgląd, jak również warunki ogólne, w jakich został ów spis przeprowadzony, zmuszają do uznania wspomnianych danych za ustalone z pewną dozą szacunkowości. Dla tej samej problematyki w odniesieniu do końcowego okresu pracy wykorzystano znajdującą się w CA GUS Kartotekę Zakładów Przemysłowych, która zawiera 522 przedsiębiorstwa z terenu Krakowa. Praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy, zatytułowany "Charakterystyka skutków polityki przemysłowej okupanta w Krakowie", rozpoczyna krótka charakterystyka struktury przemysłu przed wybuchem wojny. Kończy go natomiast, po uprzednim wskazaniu na główne kierunki polityki niemieckiej w te j dziedzinie, omówienie rozmiarów i charakteru zniszczeń. Rozdział drugi przedstawia proces wstępnego porządkowania stanu materialnego i organizacyjnego przemysłu z podkreśleniem szczególnej roli klasy robotniczej. Wskazuje także na powstanie zrębów administracji przemysłu jako wynik działania Grupy Operacyjnej. Zakres chronologiczny tego rozdziału zamyka się na przestrzeni 1945 roku. Sprawą, która zdaniem autorki wymagała szczególnego potraktowania był problem upaństwowienia przemysłu. Stąd przebiegowi tego procesu i jego uwarunkowaniom poświęcono odrębny, trzeci rozdział pracy, jego ramy czasowe wyznacza ustawa z 3 I 1946 roku jako cezura - początkowa, końcową zaś stanowi w zasadzie rok 1949 jako krańcowa data przyjęta w temacie pracy, tj. ostatni rok planu 3-letniego. Rozdział czwarty natomiast jest próbą zrekonstruowania czynników odbudowy potencjału ekonomicznego w ramach realizacji założeń planu 3-letniego. Z uwagi na wiodącą rolę, jaką w odbudowie życia gospodarczego miasta odegrały niektóre zakłady przemysłowe zdecydowano poświęcić im więcej uwagi. Mimo niewątpliwie zaistniałych uchybień, które wystąpiły w trakcie opracowywania pracy, zdaniem autorki wartość jej polega na próbie uzupełnienia istniejącej luki w historiografii Krakowa w zakresie problematyki dziejów przemysłu w latach 1945-1947. Autorka świadoma jest nie rozwiązania do końca problemów tkwiących w tym okresie. Posiadany materiał, jak również rozległość tematyki nie pozwoliły na szerszą analizę wszystkich problemów dotyczących badanego okresu, np. na dogłębną charakterystykę społecznych aspektów odbudowy.