Jak porozumiewają się dzieci niesłyszące z osobami słyszącymi : analiza wybranych interakcji komunikacyjnych

Abstract

Oczekiwania społeczne wobec placówek oświatowych przeznaczonych dla uczniów nie słyszących nastawione są na efekty uzewnętrzniające się między innymi stopniem opanowania systemu języka polskiego w wyniku rehabilitacji słuchu i mowy. Od stopnia opanowania języka, który jest podstawowym środkiem komunikacji międzyludzkiej, zależy w dużej mierze rozwój intelektualny dziecka głuchego, rozwój zdolności i zainteresowań, kształtowanie osobowości i cech charakteru oraz adaptacja i integracja społeczna. Praktyka pedagogiczna wskazuje, że dziecko niesłyszące może dobrze opanować język ojczysty oraz osiągnąć dużą biegłość w posługiwaniu się nim w mowie i piśmie. Jednak zdecydowana większość uczniów głuchych, po wieloletnim nauczaniu, kształceniu i rozwijaniu umiejętności werbalnych, nie rozumie języka mówionego i pisanego, ogranicza się do komunikacji opartej na migach i zniekształconym, bardzo prymitywnym języku. Na ogół pracę rewalidacyjną z dzieckiem niesłyszącym rozpoczyna się w Polsce zbyt późno; reforma szkolnictwa specjalnego, nowe programy nauczania głuchych, nowe metody i podręczniki nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Główne kierunki dokonywanych zmian zmierzają do modernizacji i intensyfikacji procesu nauczania i wychowania. Modernizacja dotyczy zmian w zakresie i układzie programów nauczania oraz stosowania metod i form organizacyjnych aktywizujących proces uczenia się dzieci. Intensyfikacja polega na stawianiu coraz to wyższych wymagań w celu zwiększenia efektów dydaktyczno-wychowawczych. Obecnie wiąże się nowe nadzieje z koncepcją integracji edukacyjnej, zakładając maksymalne włączenie dzieci i młodzieży niepełnosprawnej do szkół masowych, które mają dać szansę wzrastania i rozwoju w gronie pełnosprawnych rówieśników. Bez umiejętności posługiwania się językiem proces nauczania i uczenia się dziecka niesłyszącego w szkole masowej nie jest możliwy. Z całą pewnością rozwój psychofizyczny dziecka niesłyszącego cechuje dysharmonia; percepcja otaczającej rzeczywistości, odbywająca się poprzez wrażenia wzrokowe, dotykowe, wibracyjne i kinestetyczne uniemożliwia pełne poznanie środowiska społeczno-przyrodniczego i ogranicza sprawność poznawczą. Ograniczenia poznawcze wpływają na uboższe doświadczenia indywidualne i na brak rozumienia przyczynowo-skutkowego wielu obserwowanych zjawisk. Przebieg procesu komunikowania się z otoczeniem i przyswajania systemu języka jest inny u dziecka głuchego niż u słyszącego rówieśnika; przede wszystkim dużo wolniejszy i indywidualnie zróżnicowany. Dyskusja nad nabywaniem kompetencji komunikacyjnej, w tym kompetencji językowej, dzieci niesłyszących wydaje się potrzebna i ważna, bowiem szereg zagadnień teoretyczno-praktycznych związanych z tym problemem czeka na empiryczną weryfikację. Intensywny rozwój językoznawstwa, także językoznawstwa polskiego, w ciągu ostatnich dwudziestu lat przeobraził w znacznej mierze naszą wiedzę o języku. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie wybranych problemów językowych i ukazanie na tym tle specyficznych trudności dzieci niesłyszących z rozumieniem i opanowaniem systemu języka polskiego. Szczególną uwagę zwrócono na porozumiewanie się dziecka niesłyszącego w przedszkolu, rodzinie i szkole w aspekcie jego aktywności oraz środowiska, w którym żyje i którego wpływom podlega. Ideą przewodnią studium było ukazanie związku między aktywnością dzieci niesłyszących a ich rozwojem językowym. Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono, opierając się na literaturze przedmiotu, podstawowe zagadnienia związane ze zdolnością człowieka do posługiwania się językiem. Umiejętność posługiwania się znakami komunikacyjnymi (w tym językowymi) w sytuacji zabawowo-zadaniowej przez dzieci niesłyszące w wieku przedszkolnym opisano w rozdziale drugim. W rozdziale trzecim zanalizowano umiejętności językowe 12- letniego niesłyszącego chłopca w kontekście zachowań społecznych słyszącej rodziny, szczególnie matki. W ostatnim rozdziale przedstawione zostały sposoby porozumiewania się nauczycieli z niesłyszącą uczennicą na lekcjach języka polskiego, matematyki, biologii i geografii. Świadomie pominięto opisy warstwy fonetyczno-fonologicznej języka niesłyszących. Przeprowadzone badania obejmowały przede wszystkim analizę formy językowej wypowiedzi (słownictwo i składnię) - w aspekcie indywidualnym, na tle kontekstu i intencji wobec partnera interakcji. Praca ma charakter eksploracyjny, a uzyskane wyniki mają rangę hipotez wymagających weryfikacji na szerszym materiale badawczym. Studium zostało przygotowane z myślą o studentach pedagogiki specjalnej, którzy interesują się problematyką surdopedagogiczną. Może być także przydatne dla studentów innych kierunków, a także nauczycieli zainteresowanych zagadnieniami związku między uszkodzeniem słuchu a opanowaniem systemu języka.