Etap denudacyjny w polskich Karpatach fliszowych

Abstract

Polskie Karpaty fliszowe należą do najlepiej rozpoznanych i opracowanych łańcuchów górskich. W geologicznej historii tych gór wydziela się trzy etapy: geosynklinalny, orogeniczny i denudacyjny (Ney 1976). Etapy te trwające miliony lat zazębiają się i trudno wyznaczyć ich wiekowe granice. Dwa pierwsze są etapami konstruktywnymi, doprowadziły bowiem do sformowania i wypiętrzenia mas skalnych tworzących dzisiejsze Karpaty. Etap trzeci, denudacyjny, jest okresem destrukcyjnym. Na skutek działania różnorakich sił zewnętrznych podnoszony obszar jest narażony na ciągłe zdzieranie, powierzchniową "ablację", co w efekcie końcowym doprowadzić ma do całkowitego zniszczenia i zrównania gór. Etap ten trwa po dzień dzisiejszy i jest przedmiotem szczególnego zainteresowania geomorfologów. W etapie denudacyjnym procesy wietrzenia i erozji, ruchy masowe oraz wynoszenie zwietrzelin zmierzają do degradacji nasuwanych, fałdowanych i w różnym stopniu wypiętrzanych mas fliszowych. Nadążanie denudacji za ruchami podnoszącymi, a więc typ i tempo niszczenia są, w ocenie L.Starkla (1978), uwarunkowane cechami podłoża i klimatu (odporność, energia rzeźby, reżim opadowy i hydrologiczny). Walka tych dwu żywiołów, jakimi są czynniki egzogeniczne i siły endogeniczne, rozgrywająca się już od kilkudziesięciu milionów lat trwa nadal. Rezultatem jej jest obecny obraz gór. Etap denudacyjny Karpat rozpoczął się w momencie kiedy ruchy górotwórcze wynurzyły osady fliszowe z geosynkliny karpackiej. Wiekowe usytuowanie tego zdarzenia nie jest proste. Przestanki geologiczne wskazują na to, iż w zachodniej części basenu fliszowego sedymentacja zakończyła się u schyłku oligocenu. W tym czasie we wschodniej części trwała nadal morska sedymentacja, w rezultacie której tworzyły się najmłodsze ogniwa jednostki śląskiej i skolskiej. W części zachodniej polskich Karpat fliszowych etap denudacyjny rozpoczął się zapewne w egerianie, zaś na najbardziej na wschód wysuniętych terenach prawdopodobnie kilka milionów lat później. W Zapadlisku Przedkarpackim złożone zostały sedymenty pochodzące z niszczenia Karpat o miąższościach często przekraczających 2000 m. Osady neogenu zalegające pod utworami fliszowymi stwierdzane w trakcie wierceń dają wyobrażenie o mobilności brzegu Karpat w przeszłości. Celem nadrzędnym niniejszego opracowania była charakterystyka etapu denudacyjnego rozgrywającego się na zmiennym w czasie obszarze polskich Karpat fliszowych. Stosując zasadę aktualizmu geologicznego, a więc przyjmując, że w przeszłości działały podobne procesy, których natężenie było uzależnione od warunków klimatycznych, ruchów tektonicznych i szaty roślinnej, podjęto próbę charakterystyki etapu denudacyjnego Karpat fliszowych w neogenie i czwartorzędzie. Stosując wskaźniki denudacji charakterystyczne dla 8 wybranych stref klimatycznych, wydzielonych w oparciu o klasyfikację klimatyczną W.Okołowicza (1965), określono rozmiary denudacji w przeszłości. Rozważania te prowadzono posługując się literaturą i zaprezentowano w rozdziałach 2, 3 i 4. Badania terenowe pozwoliły poznać i scharakteryzować aluwia rzeczne pochodzące z obszaru polskich Karpat fliszowych. Dopatrując się w wybranych parametrach rumowiska, obserwowanego na geologicznej granicy Karpat, świadectwa mechanizmu i dynamiki denudacji w dorzeczu starano się znaleźć wytłumaczenie niekiedy zaskakującego zróżnicowania cech piasków i żwirów w badanych profilach 15 największych rzek. Wyniki tych badań prezentowane są w 4, najobszerniejszym rozdziale pracy. W zakończeniu pracy przedstawiono próbę bilansu denudacyjnego dla poszczególnych dorzeczy i dla zachodniej części badanego terenu. Metodą Strahlera (1952) określono zaawansowanie rozwoju rzeźby tych dorzeczy oraz odczytano z krzywych hipsograficznych ich średnie wysokości (w m npm). Wyliczono przeciętne tempo ruchów podnoszących i rozmiary degradacji podłoża w neogenie i czwartorzędzie. Stosując te same jednostki dla ruchów podnoszących i procesów denudacyjnych dokonano bilansu denudacyjnego dla fliszowej części polskich Karpat za ostatnie 25 mln lat. Otrzymane wyniki porównano ze współczesnymi wysokościami bezwzględnymi tego samego fragmentu Karpat.