Myślenie i zachowanie irracjonalne : (studia z psychologii irracjonalizmu)

Abstract

W życiu społecznym i umysłowym naszego społeczeństwa, tak jak i wielu innych społeczeństw, wzrasta rola i znaczenie zjawisk o charakterze irracjonalnym i gruntownie zmieniają się oceny ich wartości - najczęściej w kierunku pozytywnym. To, co dotąd uchodziło za przejaw racjonalnością nierzadko poddawane jest osądowi krytycznemu i daleko idącemu przewartościowaniu. Radykalnie też zmieniają się kryteria racjonalności i irracjonalności, racjonalizmu i irracjonalizmu. W tej sytuacji problematyko irracjonalizmu staje się nader aktualnym, niemal palącym zagadnieniem uprawianych w naszym kraju nauk społecznych. Wyraźnie domaga się ona należnego jej miejsca w obszarze programów badawczych tych nauk, w kręgu ich nastawień i celów poznawczych. W szczególności wymaga ona uwzględnienia, stosownie do jej wagi i aktualności, w empirycznych naukach społecznych, takich, jak socjologia, etnologia , psychologio oraz w empirycznych gałęziach religioznawstwa: socjologii i psychologii religii, etnologii religijnej itp. Problematyka irracjonalizmu ma dla wspomnianych nauk zarówno znaczenie poznawcze, jak i metodologiczne. Może ona wzbogacić przedmiot ich badań o dodatkowe aspekty i wymiary, w praktyce badawczej dotąd pomijano lub niedostatecznie uwzględniane, oraz stworzyć - głównie poprzez nowe koncepcje teoretyczne i kategorie badawcze dotyczące irracjonalizmu i irracjonalności - dalsze, nie w pełni dotąd wykorzystane, możliwości ich naukowego ujęcia i poznawczego przybliżenia. Wstępne próby zastosowania w badaniach empirycznych nowszych ujęć pojęciowych irracjonalizmu i irracjonalności oraz wypracowanych w ich podstawie odpowiednich kategorii badawczych, takich np. jak kategoria "irracjonalizmu psychologicznego" przynoszą, jak będzie o tym mowo w niniejszej książce, obiecujące i zachęcające do dalszego wysiłku badawczego rezultaty poznawcze. Odnosi się to zwłaszcza do tych nauk o człowieku i kulturze, których przedmiot zazębia się bardziej ze zjawiskami irracjonalizmu i irracjonalności. Książka niniejsza stanowi pierwszą w swoim rodzaju próbę bardziej szczegółowego omówienia wybranych postaci irracjonalizmu pozafilozoficznego,tzn. irracjonalizmu występującego w kręgu ludzkich postaw,zachowań i w podstawowych dziedzinach aktywności praktycznej człowieka. W odróżnieniu od irracjonalizmu filozoficznego (ontologicznego, epistemologicznego, logicznego), stosunkowo dobrze i wyczerpująco ujętego w literaturze specjalistycznej, irracjonalizm pozafilozoficzny jest w badaniach naukowych wyraźnie zaniedbany. Ma on jak dotąd, zwłaszcza w naszym kraju, stosunkowo słabe odzwierciedlenie w literaturze naukowej. Jako temat pogłębionych rozważań pojawia się on w stosunkowo nielicznych pracach, i to najczęściej pracach o charakterze przyczynkarskim, drobnych i rozproszonych. Odczuwalny jest niedostatek prac gruntowniejszych podejmujących ten poznawczo i społecznie nader istotny temat całościowo i systematycznie. Proponowana Czytelnikowi książka pisana była w przekonaniu, że problem irracjonalizmu i irracjonalności jest nie tylko zagadnieniem samym w sobie interesującym, ale znajduje znaczne i - jak się zdaje - wzrastające odzwierciedlenie w życiu społecznym i jednostkowym człowieka współczesnego, a przez to - określone znaczenie praktyczne. Książka jest wynikiem wieloletnich studiów i zainteresowań badawczych autora. Zawiera ono próbę omówienia pewnego wycinka aktualnych badań teoretycznych i empirycznych nad pozafilozoficznymi rodzajami irracjonalizmu, a równocześnie prezentuje wybrane stanowiska z historii badań nad tym zjawiskiem w Polsce. Książka nie realizuje w pełni założonych zadań poznawczych. Jest raczej tylko pierwszym krokiem postawionym w ich kierunku, czy - inaczej - pewnym wstępem do dalszych wysiłków nad wypełnieniem tych nader trudnych poznawczo i nie posiadających większych precedensów w naszej nauce zadań. Na przykład to, co osiąga ona w dziedzinie uściślenia i konkretyzacji centralnych w zakresie jej tematu pojęć, takich np.; jak pojęcie "irracjonalizmu" i "irracjonalności", czy to, co uzyskuje ona w dziedzinie typologii irracjonalizmu i pewnego uporządkowania historycznych i współczesnych zapatrywań na to zjawisko lub w sferze namysłów metodologicznych nad pewnymi nowymi możliwościami badań nad irracjonalizmem i pokrewnymi dziedzinami i nowym paradygmatem racjonalności i irracjonalności, oraz to, co ukazuje ona z ważniejszych dokonań poznawczych w badaniach nad irracjonalizmem w Polsce, należy - rzecz jasno - potraktować jako robocze i właściwie wybiórcze próby na "polu przejścia" do dalszych całościowych i systematycznych zamierzeń badawczych w sferze irracjonalizmu, zamierzeń ukierunkowanych na jakieś "pole dojścia" w tym niełatwym przedsięwzięciu poznawczym. Tym "polem dojścia" mogłyby być w perspektywie dalszych badań przede wszystkim jakieś zręby ogólnej teorii irracjonalizmu i irracjonalności, której brak dotkliwie jest odczuwalny we współczesnych naukach społecznych i humanistycznych.