Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu

Abstract

Studium niniejsze wchodzi w zakres badań geograficzno-historycznych i osadniczych, zmierzających do odtworzenia przemian środowiska geograficznego i jego nawarstwień kulturowych w poszczególnych fazach rozwoju historycznego oraz sił kształtujących te przemiany. Stosunek ten nie jest związkiem stałym i jednolitym. Środowisko geograficzne przeobrażone jest bowiem przez dwie kategorie sił: czynniki przyrodnicze i siły wytwórcze, zmieniane w zależności od rozwoju technicznego i stosunków społeczno-politycznych. Ograniczam się w tym studium do przedstawienia procesów zasiedlania i zagospodarowywania południowo-wschodniej części Małopolski w ostatnim tysiącleciu, począwszy od IX wieku aż do okresu odzyskania niepodległości w XX stuleciu. Uwagę swą zwracam przede wszystkim na wzajemny stosunek środowiska przyrodniczego jako podłoża kształtującego kierunek gospodarki i związane z nim elementy osadnictwa wiejskiego i miejskiego, z nachyleniem ku gospodarce rolniczej, hodowlanej, pasterskiej, leśnej, górniczej lub przemysłowej. Zagadnienia te rozpatruję na zróżnicowanym terenie fizjograficznym dorzecza Wisłoki i Białej Dunajcowej, a częściowo Wisłoka i dolnego Sanu, rozciągającym się między Wisłą i Karpatami. Śledzę rozwój osadnictwa na tym terytorium w poszczególnych fazach dziejowych, skupiając uwagę głównie na okresie powstawania osad i ich przemianach. W toku studiów ustalono chronologię dla wszystkich niemal osad w liczbie około dwu tysięcy oraz sposób i warunki gospodarki. Nie wgłębiam się w dzieje osad poprzez całe tysiąclecie. Celem moim jest bowiem, jak zaznaczyłam, ujęcie roli środowiska przyrodniczego w działalności osadniczej poszczególnych grup społecznych, w zmiennych warunkach ekonomiczno-politycznych. Spis treści przedstawia opracowane zagadnienie w porządku chronologicznym wedle poszczególnych regionów geograficznych. W związku z możliwościami wydawniczymi dokonałam w niniejszym opracowaniu wyboru najważniejszych zagadnień, obejmujących w zasadzie procesy osadnicze. Pominęłam zaś obszerny rozdział obejmujący charakterystykę przekrojową stanu osadnictwa i zalesienia na badanym terenie w XVI stuleciu. Wiąże się to z faktem, że odnośne zagadnienia opracowane szczegółowo, z wyodrębnieniem kategorii osad - wsi, miast, siedzib administracji politycznej i kościelnej oraz odnośnymi granicami ilustrowane są barwną mapą w skali 1:200000, której wydanie nie jest obecnie możliwe. Ze względu na trudności wydawnicze, skróciłam znacznie część prehistoryczną, ograniczając ją do zarysu najważniejszych wybranych problemów. Nie uwzględniłam także w niniejszym opracowaniu rozległej problematyki rozwoju szaty leśnej i układów nawodnienia, streszczając tylko zakres, metodę i wyniki odnośnych badań. Zagadnienie osadnictwa miejskiego rozpatruję tylko w okresie lokacji miast i przenoszenia ich na prawo niemieckie. Zostało bowiem opublikowane wielostronne, zespołowe studium, ujmujące całość zagadnień w dwutomowym opracowaniu pt. Miasta Polskie w Tysiącleciu (PWN, 1965, 1967). W studium niniejszym zamieszczam tylko alfabetyczny indeks osad, omawianych w pracy, rezygnując z publikacji indeksu chronologicznego wszystkich osad. Pełny wykaz wszystkich wyzyskanych źródeł publikowanych i rękopiśmiennych, również kartograficznych wedle archiwów i zbiorów zamieszczam w aneksie do pracy, w części zaś wstępnej podaję charakterystykę tych źródeł. W aneksie zamieszczam również wybór przykładowy przywilejów w obszernych streszczeniach. Literaturę i źródła podaję w przypisach, kolejno numerowanych w każdym rozdziale pracy. Ilustracje kartograficzne ograniczam do kilku najważniejszych czarnobiałych opracowań.